"ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΟΥΡΕΤΑΣ, Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΚΑΙ Ο ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ. ΜΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ"

Π. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ο Δάσκαλος καθώς τα χρόνια περνούν αποκτά μεγαλύτερη αξία. Ο Δάσκαλος στην επιστήμη αλλά και στις επιλογές της ζωής.

Γνώριζα την ύπαρξή του από τα παιδικά μου χρόνια. Ο πατέρας μου και εκείνος είχαν κοινή καταγωγή : την Τρίπολη. Τον έβλεπα και τον συμβουλευόμουν, αργότερα, στα φοιτητικά χρόνια και στα χρόνια της ειδικότητας, εδώ και στη Γαλλία.

Σπάνια όμως ήταν χαρούμενος και ευχαριστημένος όπως στη φωτογραφία αυτή. Μ’ αυτό το χαμόγελο του…. Η έγνοια συνήθως κυριαρχούσε στη ζωή του

Έζησε και γαλουχήθηκε στη Γαλλική Ψυχιατρική Σχολή του Μεσοπόλεμου. Εκεί απέκτησε την επιστημονική σκέψη, ένα πλούτο ψυχιατρικών εννοιών όπου η φιλοσοφία, η ψυχολογία με τη μελέτη της επικοινωνίας των διαπροσωπικών σχέσεων, κυριαρχούσε. Η Σχολή αυτή πρόσφερε τη δυνατότητα στον ψυχίατρο να εμβαθύνει στον ψυχικό κόσμο του αρρώστου και στη δομή του. Να αναζητήσει βαθύτερα κίνητρα, φόβους, ανομολόγητες επιθυμίες και νοσηρές διεργασίες. Οι δάσκαλοι και μαθητές αυτής της Σχολής περιέγραφαν με μια γλαφυρότητα και με ένα πειστικό τρόπο την ψυχική κατάσταση των πασχόντων, τα συμπτώματα, τα συναισθήματά τους, με τις αποχρώσεις που άλλαζαν καθώς προχωρούσε η σχέση, η Μεταβίβαση και η Αντιμεταβίβαση ανάμεσα σε θεραπευτή – θεραπευόμενο.

Πέρα από τη φιλοσοφία και την ψυχοπαθολογία εμπλούτιζαν τις σκέψεις και τις εμπειρίες του ψυχίατρου, η φιλολογία, η τέχνη, η μυθολογία, αλλά και τα επίκαιρα πολιτικά και κοινωνικά θέματα της εποχής.

Δεν ήταν ακόμη η ψυχανάλυση, αλλά εμπεριείχε πολλά από τα στοιχεία που χαρακτήρισαν την κλινική επεξεργασία και τις εκφράσεις των ψυχαναλυτών, αργότερα.

Αυτή τη σχέση με τον άρρωστο και την ψυχική αρρώστια μας δίδαξε ο Δημήτρης Κουρέτας.

Ένα βασικό του γνώρισμα ήταν η άνεση με την οποία εναρμόνιζε τις γνώσεις και την άσκηση της Ψυχιατρικής με τις γνώσεις της Νευρολογίας και της Ψυχανάλυσης. Και στις δύο τελευταίες η θεωρία και η κλινική που διέθετε ο Δ. Κουρέτας ήταν απέραντες. Εναρμόνιζε με άνεση και τις τρεις ειδικότητες στην καθημερινή πράξη.

Ο Δημήτρης Κουρέτας πραγματοποίησε την ψυχαναλυτική εκπαίδευση στα πλαίσια της ψυχαναλυτικής ομάδας 1946-52.

¯     ¯     ¯

Γυρίζω λίγο πίσω : όταν ήρθε ο καιρός να συνεχίσω την ειδικότητά μου στη Γαλλία, μου έδωσε πολλές κατευθύνσεις, παροτρύνσεις και επεξηγήσεις. Όταν ήρθαμε στο θέμα αν πρέπει να αρχίσω και ψυχαναλυτική εκπαίδευση, τότε πήρε μια έκφραση, σα να μονολογούσε και με απέτρεψε από αυτή. Ασκούμενος ψυχαναλυτής αλλά και αργότερα, ποτέ δεν επανήλθαμε σε αυτή την αποτροπή που εξέφρασε. Συζητούμε και για την ψυχανάλυση σα να ήταν ένας φυσικός τομέας της εκπαίδευσής μου και της κλινικής μου άσκησης.

Αναρωτήθηκα πολλές φορές από τότε, γιατί δεν θέλησε να με ενθαρρύνει να στραφώ και προς την ψυχανάλυση; Γιατί αυτό το περίεργο ύφος όταν μου μίλησε; Η εξήγηση που βρήκα ήταν ο πόνος και η δίωξη που είχε ζήσει 10 χρόνια περίπου πριν από τις δικές μας συζητήσεις, εκείνος και η πρώτη ψυχαναλυτική ομάδα, από το νευροψυχιατρικό κατεστημένο.

Ήταν η ομάδα της Μαρίας Βοναπάρτη με το Γ. Ζαβιτσιάνο, τον Α. Εμπειρίκο και εκείνον. Επρόκειτο για μια πραγματική καταδίωξη, με καταγγελίες και δίκη καθώς και πολλές διαδικασίες αποκλεισμού.

Γι’ αυτό ίσως, ενώ πίστευε βαθύτατα στην ψυχανάλυση, δεν θέλησε να πολεμήσει για να την επιβάλλει.  Δεν άντεχε τη σύγκρουση με την εξουσία : καταστημένοι παντοδύναμοι γιατροί, προϊστάμενη αρχή, κυβερνήσεις… Ένοιωθε ότι δεν μπορούσε να αντιπαρατεθεί. 

Στην πρώτη περίοδο της σταδιοδρομίας του, το 1927, ζητά από τον Ιατρικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης, να κάνει διάλεξη σχετική με την ψυχανάλυση. Τελικά τον απέκλεισαν και η διάλεξη δόθηκε στο Δικηγορική Σύλλογο Θεσσαλονίκης.

¯     ¯

Ο Δ. Κουρέτας αποδέχτηκε και ενθάρρυνε όλες τις νέες θεραπευτικές ενέργειες που ξεκίνησαν με την έναρξη της θητείας του στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Αιγινήτειου. Δραστηριότητες που συνδύαζαν την Κοινωνική Ψυχιατρική με την Ψυχανάλυση, κυρίως στην αντιμετώπιση των ψυχώσεων :

Εργασία με την κοινωνική ομάδα

Εργασία με την οικογένεια με ψυχαναλυτική σκέψη

Θεραπευτικές διαδικασίες που αρχίζουν από την οξεία φάση της ψύχωσης και βασίζονται στη στενή συναισθηματική σχέση θεραπευτή – θεραπευόμενου.

Συνέχεια στη φροντίδα (follow-up) που συχνά έπαιρνε μορφή ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας, όπου ο θεραπευόμενος επενδύει μαζικά και σταθερά, άλλοτε λιβιδινικά και άλλοτε επιθετικά, τον (τους) θεραπευτή (ές) του.

 Ο Δημήτρης Κουρέτας δεν ήταν συντηρητικός, όπως τον θεώρησαν πολλοί. Δεχόταν τις μεταρρυθμίσεις αλλά δεν άντεχε τη σύγκρουση , όπως ανέφερα.

Είναι χαρακτηριστικός ο ρόλος του στην Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στο Αιγινήτειο, που την έζησα δίπλα του. Μιλώ για την περίοδο από το 1963 έως την εγκατάσταση της χούντας. Χωρίς την ενεργό συμμετοχή του , ίσως να μην είχαμε τολμήσει καν, εμείς οι άλλοι, να ξεκινήσουμε. Ούτε τότε αλλά ούτε τώρα μπορούν να γίνουν σοβαρές αλλαγές εάν δεν το θέλει ο Καθηγητής της Έδρας.

Ήταν ικανοποιημένος όμως με τη δουλειά τη δική μας με τους ψυχωσικούς ασθενείς. Χάρηκε με τη βαθμιαία εγκατάσταση του ψυχαναλυτικού ψυχοδράματος από πλήρη ομάδα κατά την προαναφερόμενη τριετία.

Οι πιο έμπειροι από εμάς οργάνωσαν, παράλληλα, μακρόπνοες ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας, με συστηματικές εποπτείες.

Εργαζόμαστε και εκείνος και εμείς με βάση την ίδια θεωρία αλλά με μια άλλη τεχνική. Εμείς κυρίως στην προγεννητική (προοιδιπόδεια) φάση και εκείνος στην οιδιπόδεια προβληματική.

Η Κοινωνική Ψυχιατρική και η διεξαγωγή του κλινικού έργου με ψυχαναλυτική οπτική γωνία, στο Αιγινήτειο πάντα, ίσχυε για όλους τους εργαζόμενους.       Ο άρρωστος έμενε μέσα στην κοινότητα όχι στο άσυλο. Έτσι οι χειρισμοί του προσωπικού ήταν επηρεασμένοι από μια ουμανιστική πλευρά της ψυχανάλυσης και από ένα σεβασμό στον ανθρώπινο πόνο, εννοώ το φοβερό ψυχωσικό άγχος.

Μια ψυχαναλυτική μεταρρύθμιση, με την είσοδο των ψυχαναλυτικών τεχνικών από τους νεότερους έγινε προοδευτικά κάτι το αυτονόητο.

Δέχθηκε με ανακούφιση, θα έλεγα, την προοδευτική κατάργηση της καθήλωσης και της ύπαρξης χώρων απομόνωσης για τους διεγερτικούς αρρώστους. Μια μέρα συζητούσαμε και με ρώτησε πως καθησυχάζουμε τις διεγέρσεις. Του περιέγραψα ότι ένας θεραπευτής (γιατρός, νοσοκόμος, εθελοντής) που έχει συναισθηματικό δεσμό με τον άρρωστο, μένει μαζί του σε ένα ήσυχο δωμάτιο. Ο θεραπευτής συζητά με τον θεραπευόμενο, ενώ του κρατά το χέρι, του δίνει ίσως λίγο φάρμακο· και αναφέρονται σε διάφορα θέματα. Αποφεύγει ο θεραπευτής νουθεσίες ή ερμηνείες. Του εξήγησα απλά ότι δημιουργείται μια ατμόσφαιρα ισοτιμίας και προστασίας. Επίσης ότι πολλές φορές μετά από λίγο ο άρρωστος ηρεμεί και μπορεί να κοιμηθεί. Θυμάμαι το γεμάτο ικανοποίηση χαμόγελό του, καθώς με άκουγε.

Έδωσε ολόκληρη μάχη με το Διοικητικό Συμβούλιο του Αιγινήτειου ώσπου να δεχθούν εκείνοι να γίνονται τα ηλεκτροσόκ – η ουσιαστικότερη εκείνο τον καιρό θεραπευτική δραστηριότητα – κάτω από νάρκωση ώστε ο ασθενής να μην νιώθει το φοβερό συναίσθημα από τη δίοδο του ηλεκτρικού ρεύματος.

Ο Δ. Κουρέτας δέχθηκε αμέσως την ελεύθερη κυκλοφορία των ψυχωσικών αρρώστων, ακόμη και εκείνων που ήταν σε πλήρη κρίση. Δέχθηκε την έξοδό τους στην πόλη και τους περιπάτους τους στον Εθνικό Κήπο, με τη συντροφική παρουσία ενός ή δύο νεαρών φοιτητών Ιατρικής, Κοινωνικής Εργασίας ή Ψυχολογίας. Αυτή η τολμηρή, για εκείνη την εποχή, πράξη στην Πανεπιστημιακή Κλινική, βασιζόταν στην κατακλυσμική Μεταβίβαση των αρρώστων επάνω στους θεραπευτές τους. Η κατάργηση δηλαδή της συνοδείας και της κουστωδίας των "επικίνδυνων" ψυχωσικών, θεωρήθηκε κάτι το φυσικό και για εκείνους. Έννοιες και ενέργειες ασύλληπτες, για την Ελλάδα τουλάχιστον.

Δέχθηκε με χαρά τις ψυχοθεραπευτικές μας δραστηριότητες όπως τις ονομάζαμε τότε : Μουσική, τραγούδια, χορός, διηγήσεις, συζητήσεις. σχεδόν κάθε απόγευμα και βράδυ στο Αιγινήτειο. Συχνά με τη συμμετοχή συγγενών και φίλων των αρρώστων.

Όταν κάποιοι του σχολίασαν δυσμενώς αυτό το κλίμα και ως μη αξιοπρεπείς για ψυχιάτρους αυτές τις δραστηριότητες, ο Δ. Κουρέτας τους αντέκρουσε με οργή.

Δεν μετάνιωσα ποτέ για εκείνα τα 3-4 χρόνια κοινής κλινικής δραστηριότητας. Δεν αισθάνθηκα ούτε μια στιγμή να με αποθαρρύνει στο κλινικό μου έργο.

Θα αναφέρω άλλη μια ανάμνηση : Ήταν υπερήφανος, όπως ανέφερα, για την οργάνωση και λειτουργία του ψυχαναλυτικού ψυχοδράματος στο Νοσοκομείο. Θυμάμαι το τακτ με το οποίο μας ζήτησε να παρακολουθήσει για μια φορά τις συνεδρίες μας. Ήταν γεμάτος σεβασμό για τις συναισθηματικές σχέσεις ανάμεσα σε μας και τους αρρώστους μας.

Επίσης έπαιξε ρόλο στην εκπαίδευση – κατάρτιση του προσωπικού και των φοιτητών, μιας εκπαίδευσης με ψυχαναλυτικό πρίσμα, καθώς και για τις διαλέξεις, συζητήσεις με ευρύτερο κοινό.

Θα ήθελα τώρα να πω δυο λόγια για μερικούς από εκείνους που έζησαν το Δάσκαλο και αυτό το κλίμα με τις πολλαπλές μας δραστηριότητες. Ένας βαθύς δεσμός έδενε εμάς μεταξύ μας. και εμάς με τους αρρώστους μας :

Ο Ν. Νικολαϊδης, παρών εδώ, με την λαμπρή ψυχαναλυτική του σταδιοδρομία, ο Γιάννης Μπαμπατζάνης, εγκατεστημένος από τη χούντα και μετά στον Καναδά, η Λίλιαν Σβάρνα και κυρίως η Θέμις Καλή που χάθηκε τόσο πρόωρα. Μια νέα Κυρία, με αφοσίωση και συνέπεια στον ψυχωσικό άρρωστο. Το σημαντικότερο πρόσωπο της ομάδας μας, που εφάρμοζε τη θεραπεία περιβάλλοντος με ψυχαναλυτικό πρίσμα. Γεννημένη, θα έλεγα, να θεραπεύει ψυχώσεις. Της οφείλουμε όλοι πολλά. Αλλά συμμετείχε και ένας σημαντικός αριθμός νέων θεραπευτών από διάφορες Σχολές : Η Ευτυχία Καλλιτεράκη, η Δάφνη Φιλίππου, ο Γιώργος Παπανικολάου, ο Λύσανδρος Γεράρδος…. και πολλοί άλλοι.

Θα τελειώσω με την αναφορά στο πλούσιο ψυχαναλυτικό συγγραφικό έργο του Δ. Κουρέτα. Ιδιαίτερα στο ζήλο του να αναζητά το κρυμμένο νόημα στους αρχαίους μύθους. Οι προηγούμενοι ομιλητές έχουν ήδη διαπραγματευθεί πολλά στοιχεία.

Παίρνω μια από τις σημαντικές συγγραφές του : την "Ψυχοκαθαρκτική μέθοδο θεραπείας της ατεκνίας του Ιφίκλου από τον Μελάμποδα".

Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος που συνδυάζει τις αρχαίες πηγές, γι΄αυτό το μύθο (Όμηρος, Ησίοδος, Φερεκύδης, Απολλόδωρος και άλλοι) με τα σύγχρονα ψυχαναλυτικά δεδομένα, του κλινικού μας έργου.

Ας δούμε τα βασικά στοιχεία της θεραπείας του Ιφίκλου

α. Η αναζήτηση της αιτιολογίας χωρίς την προσφυγή σε μεταφυσικές αιτίες. Μια αναζήτηση βαθύτερων ασυνείδητων ψυχικών μηχανισμών.

β. Η διερεύνηση για την ύπαρξη παλαιού τραύματος ή ενός τραυματικού βιώματος. Τελικά η σύνδεση του τραύματος (φόβος ευνουχισμού) με το σύμπτωμα, στο τώρα (σεξουαλική ανικανότητα).

γ. Η επανανάμνηση και η διεργασία σχετικά με το τραύμα.

δ. Η επεξεργασία και η σύνδεσή του συναισθήματος με το σύμπτωμα σε Ασκληπιείο (ειδικός τόπος θεραπευτικής άσκησης. Κάτι αντίστοιχο με το σημερινό ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο).

ε. Η επιβολή και υποβολή του θεραπευτή (ως ώριμο Υπερεγώ)

Παράγοντες που και σήμερα, όλοι, είναι εν ισχύ στο θεραπευτικό process.

Θα παρακαλέσω τώρα, τον κύριο Ηλία Λογοθέτη, να μας διαβάσει με τη γλαφυρότητα που τον χαρακτηρίζει αυτό το μικρό κείμενο του Δ. Κουρέτα.

Σαν υστερόγραφο : όταν διαβάζω αυτές τις θεμελιακές ψυχαναλυτικές έννοιες, με εντυπωσιάζει η φυσικότητα, το αυτονόητο και ο τρόπος με τον οποίο τις εκφράζουν ο Όμηρος, ο Ησίοδος και κυρίως οι Τραγωδοί μας. Σήμερα δεν είναι αυτονόητες, αμφισβητούνται, ξενίζουν. Οι αρχαίοι φοβόνταν το ασυνείδητο πολύ λιγότερο από εμάς!