ΑρχικήΨηφιακή ΒιβλιοθήκηΆρθραΆρθρα (Ελληνικά)ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ ΑΘΗΝΑ-ΦΩΤΕΙΝΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ-"ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ"

ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ ΑΘΗΝΑ-ΦΩΤΕΙΝΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ-"ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ"

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ

ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

 

10ο Συνέδριο Πανελληνίου Συλλόγου Λογοπεδικών με θέμα :

«ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ – ΑΥΤΙΣΜΟΣ»

Θεσσαλονίκη, 20-22 Μαϊου 2005

 

 

Συγγραφείς : ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ ΑΘΗΝΑ – Λογοπεδικός

ΦΩΤΕΙΝΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ - Δραματοθεραπεύτρια

 

 

 

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

 

Α. Εισαγωγή

 

Β. Η αξία της Διεπιστημονικής ομάδας εργασίας

 

Γ. Λίγα λόγια για το παρελθόν…

 

Δ. Αδρή παρουσίαση της λογοθεραπείας

 

Ε. Αδρή παρουσίαση της δραματοθεραπείας

 

Ζ. Πίνακας κοινών σημείων – διαφορών λόγου – δραματοθεραπείας. Η σύνθεση με τη θεραπεία

 

Η. Ανάλυση του αναπτυξιακού μοντέλου στα πλαίσια της διεπιστημονικής ομάδας

      1. θεωρίες ανάπτυξης παιχνιδιού

      2. αρχική φάση αξιολόγησης

      3. παρουσίαση του Διεπιστημονικού Μοντέλου Αναπτυξιακής Εργασίας μέσω 

          Λογο-Δραματο-Θεραπείας

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

 

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

 

Σήμερα, πρόκειται να αναφερθούμε σε ένα «πρότυπο μοντέλο Διεπιστημονικής Συνθετικής Εργασίας», το οποίο είναι δυνατόν να αξιοποιηθεί για θέματα της Αξιολόγησης αλλά και ως Άξονας Διεπιστημονικής Εργασίας.

Το Μοντέλο Εργασίας που προτείνουμε έχει χρησιμοποιηθεί και έχει δώσει θετικά αποτελέσματα στο κλινικό θεραπευτικό έργο που αφορά άτομα με διάχυτες διαταραχές στην ανάπτυξη ηλικίας 3-6 ετών.

Βασίζεται στη συνθετική εργασία που έχει ερευνηθεί και εφαρμοστεί σε διάφορα επίπεδα δυσκολιών και προβλημάτων που σχετίζονται με την Ανάπτυξη Επικοινωνίας, το ΛΟΓΟ, την ψυχική ωρίμανση. Αποτελεί ένα κοινό προϊόν σκέψης, έρευνας και αναζήτησης των θεμάτων που αφορούν την Ανάπτυξη της Παιδικής Ηλικίας αντικείμενο έρευνας τόσο της ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ όσο και της ΔΡΑΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ, σε διάστημα 19 ετών (1986-2005).

Αντλεί γνώσεις και επηρεάζεται από τις διάφορες σχολές της Ψυχολογίας, της Παιδοψυχιατρικής, της Ιατρικής, της Παιδαγωγικής Επιστήμης, της Εφαρμοσμένης Κοινωνιολογίας, της Ανθρωποκοινωνιολογίας που μελετά τον πολιτισμό, τη γλώσσα, τον συμβολισμό.

Κεντρικά ζητήματα που επικεντρώνουν το επιστημονικό ενδιαφέρον μας και αποτελούν το περίγραμμα των ερευνών μας στο αναπτυξιακό μοντέλο είναι :

-          ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΩΣ ΟΛΟΝ, ως φέρων αφ’εαυτού μηχανισμούς ανάπτυξης, εξέλιξης, οργάνωσης, ωρίμανσης, ίασης, αποκατάστασης.

-          ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΩΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΟΝ, με ιδιαιτερότητες, ξεχωριστή ταυτότητα, ανάγκες, συναισθήματα, ελπίδες, όνειρα

-          ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΩΣ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ – ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

-          Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ – ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ στη διαδικασία της ανάπτυξης κατά τα πρώτα έτη της παιδικής ηλικίας

-          Η μελέτη, η ανάλυση της δυναμικής και των παραγόντων που αφορούν τη γενικότερη πορεία της Βιολογικής και Ψυχοσυναισθηματικής Ανάπτυξης (από τη σύλληψη έως τα 6 χρόνια της παιδικής ηλικίας)

-          Μελέτη και διεξοδική ανάλυση των συμπτωμάτων και προβλημάτων που αποτελούν παρεμπόδιση των διαδικασιών της ανάπτυξης και αποτελούν μόνιμες ή προσωρινές δυσκολίες σε συνδυασμό με την ηλικία, το οικογενειακό και κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον

-          Η χάραξη και ο σχεδιασμός του θεραπευτικού έργου σε μια βάση διεπιστημονική που περιλαμβάνει μοναδικές παρεμβάσεις ή πολλαπλή σε συνδυασμό με συμβουλευτική εργασία και ψυχολογική στήριξη των γονιών.

 

 

Β. Η αξία της Διεπιστημονικής Ομάδας Εργασίας

 

Σ’ αυτό το σημείο θεωρούμε ότι είναι σημαντικό να αναφερθούμε στις απόψεις μας για την εκτίμηση που έχουμε στην αξία της διεπιστημονικής ομάδας ως εργαλείο εργασίας κατά τη διάρκεια της αξιολόγησης, της μελέτης των δυσκολιών και  των συμπτωμάτων που δίνουν τις αρχικές ενδείξεις. Ο τρόπος που τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας συνθέτουν την προοπτική εικόνα του παζλ των προβλημάτων όταν προσέρχεται ένα άτομο σε αυτήν προκειμένου να λάβει απαντήσεις για τα προβλήματά του μέσα από ένα προτεινόμενο θεραπευτικό σχήμα.

Κατά τη γνώμη μας, ασκώντας μια κριτική σκέψη, εκτιμούμε ότι τα σύνθετα προβλήματα που περιβάλλουν τα θέματα που παρεμβαίνουν και αναχαιτίζουν την ομαλή πορεία της εξέλιξης των ατόμων, ενέχουν την προτεραιότητα μιας μεθοδικής αντιμετώπισης τέτοια ώστε οι διάφορες ειδικότητες να συνθέτουν εν τέλει ένα διευκολυντικό περιβάλλον για την ευόδωση της θεραπευτικής πορείας.

Αυτό διευκολύνει την ΟΡΓΑΝΩΣΗ και μεθόδευση των θεραπευτικών παρεμβάσεων και στόχων, την αξιολόγηση του συνόλου των εργασιών που έχουν συντελεστεί στην θεραπευτική πορεία και εξέλιξη του περιστατικού.

Αλλά παρότι το θεραπευτικό πλαίσιο και οι κατά τόπους υπηρεσίες και οργανώσεις ψυχικής υγείας είναι πιθανό να προσφέρουν τις ευκαιρίες, έγκειται στους ίδιους τους ειδικούς, είναι μέλημα και επαγγελματική ευθύνη τους, να εξερευνούν τις κοινές αξίες, διαφορές, ομοιότητες, πλεονεκτήματα των διαφόρων μεθόδων και τεχνικών παρέμβασης ώστε το σύνολο του έργου να έχει επιτυχία σε διάφορα επίπεδα – πρόληψη – θεραπεία – αποκατάσταση. Θέτοντας πάντα στο κέντρο του ενδιαφέροντός τους το ίδιο το άτομο, την οικογένειά του και κρατώντας ανοιχτές τις πύλες της διαρκούς γνώσης και αλληλοενημέρωσης ανάμεσα σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους που έχουν ως επίκεντρο τη μελέτη και την επίλυση των ανθρώπινων προβλημάτων.

Κατά τη γνώμη μας, ο «αναγεννώμενος λόγος» ο επιφρασμένος Λόγος έχει τη δύναμη της δημιουργίας που ανάμεσα σε μεταφορές – συμβολισμούς, συνθέτει την πραγματική επικοινωνία. Αναγνωρίζει ταυτότητες, ταυτοποιήσεις, ορίζει τη γνώση, τα όρια, εξερευνά τα αίτια και διαπλάθει τη θεραπευτική πορεία που συνθέτει την ανάπτυξη και ωρίμανση του ατόμου.

 

Γ. Λίγα λόγια για το παρελθόν

 

Η πρώτη αφορμή και αιτία για μια στενότερη συνεργασία μεταξύ της ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ και της ΔΡΑΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ξεκίνησε το 1986 με αφορμή τα προβλημάτα που αντιμετώπιζε η 41/2 χρονών Ο. από το σύνδρομο DOWN αλλά και επιπρόσθετα από την αδυναμία και την έλλειψη των δεξιοτήτων και γνώσεων από τους οικείους της.

Η μικρή Ο. ήταν εγκλωβισμένη στα προβλήματά της, δεν διέθετε επικοινωνιακό λόγο, ήταν ανώριμη για την ηλικία της σε όλα τα επίπεδα ανάπτυξης.

Δεν είχε δεξιότητες συναλλαγής – επικοινωνίας μέσω παιχνιδιού, δεν έβγαινε έξω λόγω της υπερκινητικότητας και της έλλειψης των κανόνων αγωγής ως προς την κοινωνικοποίηση, οι γονείς βρίσκονταν σε ψυχολογική αποξένωση, τα άλλα δύο παιδιά της οικογένειας μεγάλωναν μέσα σε βαρύ οικογενειακό κλίμα.

Η Ο παρουσίαζε σοβαρές ελλείψεις για όλους και όλα.

Η μητέρα κατόπιν πιέσεων και υποδείξεων των παιδιάτρων, αποφάσισε να ζητήσει βοήθεια μέσω Λογοθεραπείας.

Αλλά οι δυσκολίες ήταν ανυπέρβλητες, τι θα μπορούσε να κάνει ένας λογοθεραπευτής μόνος του με ένα αγριεμένο και φοβισμένο παιδί, που δεν διέθετε τις στοιχειώδεις ικανότητες και γνώσεις για τον εαυτό του και τους άλλους;

Το ζήτημα ήταν αρκετά σοβαρό, τόσο ώστε να επιλεγεί από τη λογοθεραπεύτρια η συνδρομή μιας άλλης ειδικότητας, η οποία θα διευκόλυνε και θα έδινε τις ευκαιρίες για επικοινωνία και ώθηση σ’ ένα σχεδιαζόμενο θεραπευτικό πλαίσιο που θα οδηγούσε στην αλλαγή της μικρής Ο.

Έτσι μπήκε στο προσκήνιο το παιχνίδι, η δημιουργικότητα, που αποτελούν βασικούς δομικούς λίθους της δραματοθεραπευτικής διαδικασίας και θεραπευτικής παρέμβασης.

Τα αποτελέσματα ήταν αρχικά ενθαρρυντικά. Σταδιακά έδωσαν ενθουσιασμό, ευχαρίστηση, προοπτικές στο ίδιο το παιδί, την οικογένειά του και στους 2 ειδικούς που συνένωσαν τις δυνάμεις τους.

Μέσα σε 1 χρόνο η Ο. ξεκίνησε σταθερή λογοθεραπεία, εντάχτηκε σε παιδικό σταθμό, ξεκίνησε κολυμβητήριο, οι γονείς πείστηκαν να λάβουν ψυχολογική βοήθεια από ειδικούς.

Σήμερα η Ο. είναι μια νέα κοπέλα, έχει τελειώσει απ΄ όσο γνωρίζουμε το γυμνάσιο, επαγγελματικά εργαστήρια, εργάζεται και έχει πάρει πολλά βραβεία σε παραολυμπιακούς αγώνες.

 

Δ. Αδρή παρουσίαση της λογοθεραπείας

 

Η επιστήμη της Λογοπεδικής ασχολείται με τη διερεύνηση όλων των εμβρυολογικών, παθολογικών, ψυχολογικών, εξελικτικών, κοινωνικών και εκπαιδευτικών παραγόντων που επηρεάζουν την εξέλιξη του λόγου, της φωνής και της ομιλίας του παιδιού, του εφήβου, του ενήλικα και του υπερήλικα. Συνδυάζει τη γνώση και τ’ αποτελέσματα της έρευνας όλων αυτών των επιστημών που σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό σχετίζονται με το λόγο (Kaczmorek & Pavrol, 1991).

Ο λόγος είναι ένα σύστημα συμβόλων στο οποίο υπάρχουμε και κινούμαστε. Η ομιλία είναι μια ταξινομική αρχή και κώδικας επικοινωνίας, ένα σύστημα που αποτελείται από καθιερωμένα και συμβατικά σύμβολα για κάθε γεωγραφική περιοχή ή κοινωνική ομάδα ανθρώπων. Περιέχει νόμους και κανόνες στους οποίους πρέπει να υπακούμε εφ’ όσον θέλουμε να επικοινωνούμε (Βασικά Στοιχεία Ορολογίας, Παθολογίας Λόγου, Φωνής και Ομιλίας, 1984).

Η εξέλιξη του λόγου και της ομιλίας είναι απρόσκοπτη και δυνατή όταν :

- Υπάρχει μια καλή σχέση συναισθηματικής αλληλεπίδρασης μεταξύ του παιδιού και της μητέρας- πατέρα

- Υπάρχουν γλωσσικά ερεθίσματα από τους γονείς και το περιβάλλον

- απουσιάζουν νευρολογικές διαταραχές γύρω από την περιγεννετική περίοδο

- απουσιάζει διακύμανση της ακουστικής ικανότητας του παιδιού ιδίως τα πρώτα 3 χρόνια της ζωής, με πιθανές διαταραχές του μέσου ωτός.

 

Έτσι οι διαταραχές του λόγου, πολύ απλά, αναφέρονται στο επίπεδο της αντίληψης-κατανόησης, έκφρασης στον προφορικό ή γραπτό λόγο, σε σύνδρομα σε όλες τις ηλικίες. Η λογοθεραπεία έχει τα μέσα αντιμετώπισης αυτών των διαταραχών. Όμως ο/η  λογοπεδικός δεν είναι μόνος σε όλο το πεδίο των διαταραχών του λόγου. Οφείλει να γνωρίζει πότε και ποια άλλη ειδικότητα είναι κατάλληλη για να παρέμβει και σε ποιο επίπεδο του λόγου, της φωνής και της ομιλίας.

 

Η ομιλία, περισσότερο απ’ όλα, δηλώνει ποιοι είμαστε και τι επιθυμούμε να είμαστε. Ο/Η λογοπεδικός οφείλει να κατανοήσει και να σεβαστεί αυτή την αρχή σε κάθε άνθρωπο που προσφέρει λογοθεραπεία. Για να καταλάβει ο/η λογοπεδικός ποιος είναι ο άνθρωπος με τη διαταραχή και τι επιθυμεί, ποιες είναι οι ανάγκες του, χρησιμοποιεί την παρατήρηση, την ερμηνεία του γλωσσικού περιβάλλοντος, την εναισθησία, τη γενική και εξειδικευμένη γνώση, το υλικό.

Η λογοθεραπεία είναι μια συνεχής δυναμική, ανταλλαγή και αλληλεπίδραση μεταξύ θεραπευτή-θεραπευομένου-περιβάλλοντος. Κινείται μαλακά από το γενικότερο στοχασμό στη λεπτομερή μελέτη. Λαμβάνει υπόψη όλη την κατάσταση ενώ εστιάζεται στη λεπτομέρεια. Έτσι το λογοθεραπευτικό πρόγραμμα προσαρμόζεται στην προσωπικότητα και στις ανάγκες του θεραπευόμενου. Αν το άτομο δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τη φωνή, την ομιλία, τότε ο/η λογοπεδικός οφείλει να προσαρμόσει στις ανάγκες του ατόμου, εναλλακτικούς τρόπους επικοινωνίας. Ανά πάσα στιγμή, ο/η λογοπεδικός, οφείλει να κρίνει την καταλληλότητα της λογοθεραπευτικής παρέμβασης, το βαθμό της παρέμβασης, τον βαθμό της συνεργασίας με τις άλλες ειδικότητες, με την οικογένεια, με το σχολείο. Αρκετές φορές μπορεί να χρειαστεί να αλλάξει προσέγγιση και αν δεν έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα να σχεδιάσει την παραπομπή και την παρακολούθηση του επόμενου θεραπευτικού σχεδιασμού.

Ο/Η λογοπεδικός σε μια διεπιστημονική ομάδα συμβάλλει στην αξιολόγηση-διάγνωση, στην πρόληψη, στη θεραπεία και στην αποκατάσταση των διαταραχών του λόγου, φωνής και ομιλίας.

 

Δ. Αδρή παρουσίαση της δραματοθεραπείας

 

-          Η Δραματοθεραπεία είναι η θεραπευτική μέθοδος όπου η χρήση του θεάτρου – δράματος γίνεται με σκοπό τη θεραπευτική αλλαγή σε άτομα και Ομάδες

-          Στη δραματοθεραπεία υπάρχουν 2 βασικά αξιώματα : «δέχεται ότι υπάρχει μια στενή εσωτερική σχέση μεταξύ της θεραπευτικής τέχνης και της φύσης της δραματικής τέχνης». Θεωρεί ότι «μέσω της δράσης (δρώμενο) και της επανάληψης των δρωμένων, ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ικανός να αναπτυχθεί προσωπικά ή να αλλάζει, αλλά και να συντηρήσει την ατομική και κοινωνική του ταυτότητα» (Jennings, 2005).

 

Κατά τη διάρκεια της δραματοθεραπευτικής διαδικασίας, τα δρώμενα του παρελθόντος αναπαρίστανται «στο εδώ και τώρα» δίνοντας στα άτομα ή στα μέλη ομάδων τις δυνατότητες :

να διερευνήσουν τη σχέση δύο επιπέδων της φαντασίας και της πραγματικότητας της καθημερινής ζωής

μετά από τη διερεύνηση αυτή να γίνει κατανοητό στα άτομα ή στα μέλη ομάδας πως αλλάζουν την καθημερινή ζωή, τη φαντασία τους

Δομικά υλικά για τη δραματοθεραπεία είναι η δημιουργικότητα, το παιχνίδι, δράμα, θεραπεία.

Κατά τη Δραματοθεραπεία, οι βασικές διεργασίες που είναι δυνατόν να λάβουν μέρος είναι :

-          δραματική προβολή

-          διαδικασία θεραπευτικής παράστασης

-          δραματοθεραπευτική ενσυναίσθηση – απόσταση

-          προσωποποίηση – μίμηση

-          κοινό ενεργητικής παρατήρησης και αλληλεπίδρασης

-          ενσωμάτωση – διαδικασία δραματοποίησης του σώματος

-          παιχνίδι

-          σύνθεση ζωής – θεάτρου

-          μεταμόφωση

Κατά την παιδική ηλικία, βασικές διεργασίες είναι (βλέπε πίνακα) :

Η ενσωμάτωση (αισθητηριοκινητική εργασία μέσω σώματος, αισθήσεων, προπαιχνίδι μέσα από το σώμα)

Προβολή – μεταφορά – συμβολισμοί, μέσω παιχνιδιών – ρόλων

Ρόλοι μέσω παιχνιδιών

Η Δραματοθεραπεία βασίζεται στην τέχνη και τη θεραπευτική διαδικασία που συνεπάγεται από τη χρήση της θεατρικής τέχνης.

Διαμορφώνει τις τεχνικές και τη θεωρητική γνώση της από :

την ΤΕΧΝΗ

τη μελέτη ψυχολογίας, ιατρικής, βιολογίας, νευροφυσιολογίας

τη μελέτη ανθρωποκοινωνιολογίας

τις θεωρίες για την ανάπτυξη του Ατόμου

τις θεωρίες για το παιχνίδι

τις θεωρίες για τη δημιουργικότητα κ.λ.π.

Η Δραματοθεραπεία περιέχει θεραπευτικά πλαίσια δομής, κανόνες, όρια, θεραπευτικούς στόχους.

Είναι πιθανόν να χρησιμοποιηθεί ως μοναδική θεραπευτική μέθοδος παρέμβασης ή σε συνδυασμό με άλλες θεραπευτικές παρεμβάσεις.

Τα θεραπευτικά μέσα στη Δραματοθεραπεία περιέχουν μια μεγάλη ποικιλία. Ενδεικτικά αναφέρουμε : ΣΩΜΑ, ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ, ΕΝΣΤΙΚΤΑ ΟΝΕΙΡΙΚΟ ΥΛΙΚΟ, ΦΑΝΤΑΣΙΑ, ΜΙΜΙΚΗ, ΣΥΜΒΟΛΑ, ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ, ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ, ΚΙΝΗΣΗ, ΦΩΝΗ, ΗΧΟΣ, ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ, ΜΟΥΣΙΚΗ, ΡΥΘΜΟΣ, Υλικά, ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ, ΚΟΥΣΤΟΥΜΙΑ, ΣΕΝΑΡΙΑ, ΡΟΛΟΥΣ, ΠΟΙΗΣΗ, ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ, ΚΟΥΚΛΕΣ, ΚΟΥΚΛΟΘΕΑΤΡΟ, ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΥΛΙΚΟ, ΜΑΣΚΕΣ.

 

Η. Ανάλυση του Αναπτυξιακού Μοντέλου στα πλαίσια της Διεπιστημονικής Ομάδας

 

Θεωρίες Ανάπτυξης – Παιχνιδιού

Είναι πλέον αποδεκτό από τη μελέτη των θεωριών που ασχολούνται με την ανάπτυξη του ατόμου, ότι το ανθρώπινο ον είναι εφοδιασμένο με πολύπλευρους, σύνθετους μηχανισμούς που το ωθούν στην πλήρη βιολογική – ψυχοσυναισθηματική του ωρίμανση.

Με τον όρο ωρίμανση, εννοούμε το σύνολο των μεταβολών που συντελούνται σε έναν οργανισμό που βρίσκεται σε εξέλιξη.

Ο παράγοντας χρόνος, είναι ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία της έννοιας της ωρίμανσης. Όλοι οι μελετητές της γενετικής ψυχολογίας καθώς και οι ψυχαναλυτές, ονόματα γνωστά όπως ο Freud, Piaget, Spitz, Winnicott, Dolto, Klein κλπ. συμφωνούν ότι στην πορεία της ωρίμανσης εμφανίζονται νέες λειτουργίες στο παιδί και η εμφάνισή τους συνδέεται με την παρουσία της μητέρας. Η ωρίμανση αυτή καλείται να συντελεστεί μέσα σε ένα περιβάλλον που δρα με δυναμικό τρόπο, διευκολύνοντας ή αναχαιτίζοντας την ομαλή ανάπτυξή του.

Η συμβολή του περιβάλλοντος είναι μεγάλη σε βαθμό που σε περιπτώσεις βιολογικών δυσκολιών, ή περιγεννητικών τραυματισμών να λειτουργεί επανορθωτικά, διευκολύνοντας τους μηχανισμούς της ανάπτυξης. Από πολύ μικρό και πιο συγκεκριμένα από την ηλικία των 18 μηνών, το ανθρώπινο πλάσμα είναι σε θέση να παίζει με το σώμα του, τις αισθήσεις του, να μιμείται τους πραγματικούς ή φανταστικούς «άλλους» να είναι δημιουργικό  (Jennings, 2005).

Η δημιουργικότητα σχετίζεται με τη φαντασία, το συμβολισμό, το παιχνίδι.

Η απαρχή της τέχνης, της δημιουργικής τέχνης, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι σχετίζεται με το παιχνίδι και την ανάπτυξή του .

Το παιχνίδι είναι μέσο ανάπτυξης αλλά και θεραπείας.

Μέσα από το παιχνίδι το παιδί, επικοινωνεί, μαθαίνει για τον εαυτό του, το σώμα του, τον κόσμο γύρω του, αναπτύσσει το λόγο, τις νοητικές και πνευματικές λειτουργίες του, τη φαντασία, τον ψυχικό του κόσμο, κατανοεί τα σύμβολα.

Παίζοντας, εκφράζεται, αναπτύσσει τις έννοιες που «σχετίζονται με το παράδοξο» του ελέγχου και της ελευθερίας

Μέσα από το διεπιστημονικό αναπτυξιακό μοντέλο το ανθρώπινο πλάσμα αντιμετωπίζεται ως ΟΛΟΝ.

Με αυτή την έννοια εξετάζεται η λειτουργία και δράση του ατόμου ως προς τον εαυτό του, την οικογένεια, κοινότητα, κοινωνία, το Σύμπαν.

Αποδέχεται ότι το πρώτο θεατρικό ορμέφυτο στον άνθρωπο είναι το παιχνίδι.

Στην βρεφική – παιδική ηλικία, η ανάπτυξη του παιδιού περνά μέσα από τη δράση που σχετίζεται με το παιχνίδι.

Αρχικά τα παιχνίδια είναι αισθητηριοκινητικά, με την ανάπτυξη της φαντασίας, δημιουργικότητας, του συμβολισμού, εξελίσσονται σε νέα παιχνίδια προβολικά και συμβολικά με ή χωρίς αντικείμενα. Οι κινητικές δεξιότητες λόγω της ωρίμανσης που έχει συντελεστεί, επιτρέπουν στο παιδί να ανεξαρτητοποιηθεί ως προς τις ανάγκες του, καθώς και να αξιοποιήσει τις νέες του δεξιότητες σε κατασκευές και δραστηριότητες μέσω των χεριών του. Οι πνευματικές του ικανότητες, είναι πλέον τέτοιες ώστε μπορεί να παίζει μέσα από γνωστικά παιχνίδια.

Τέλος, μετά από την ηλικία των 4 ετών το παιδί περνά σε παιχνίδια ρόλων, αυτοσχεδιασμούς, δραματοποιήσεις καθημερινής ζωής, των παραμυθιών, κλπ.

Στα παιχνίδια των ρόλων, το παιδί συμμετέχει ολόπλευρα, χρησιμοποιώντας όλες τις δεξιότητες και τις ικανότητες που διαθέτει, όπως σώμα, κίνηση, λόγο, εκφραστικά μέσα, φαντασία, συναισθήματα, νοητικές ικανότητες κλπ. Έτσι η επικοινωνία του εσωτερικού με τον εξωτερικό κόσμο, περνά σε νέα δυναμική θέση εξέλιξης.

Το Παιχνίδι κατά τον Winnicott είναι το μεταβατικό αντικείμενο, όπου σε πολλαπλά επίπεδα, ανακουφίζει το παιδί από το εσωτερικό του άγχος, το ωθεί στην ανάπτυξη, τη σύνθεση του εαυτού καθώς και την επικοινωνία με τους άλλους.

Μέσα από τις θεωρίες του παιχνιδιού και της παιχνιδοθεραπείας προκύπτει ότι το  παιχνίδι, η ποιότητά του, ο μεταβατικός χώρος που δημιουργεί, είναι δυναμικά σε θέση να επιτρέψουν στο παιδί να προβάλλει αυτά που συμβαίνουν, να πάρει νέες απαντήσεις, νέα εικόνα για τον εαυτό του, να καλύψει τις ψυχικές ανάγκες, να αντιμετωπίσει τους φόβους και τις συγκρούσεις του.

Μέσα από το Μοντέλο Διεπιστημονικής Εργασίας Αναπτυξιακού Τύπου, το παιχνίδι έχει πρωτεύοντα ρόλο σε συνδυασμό με άλλες τεχνικές και μέσα δράσης που προέρχονται από τη Δραματοθεραπεία και τη Λογοθεραπεία.

 

Αρχική φάση της αξιολόγησης

Η αξιολόγηση του παιδιού και της οικογένειάς του είναι εφικτό να πλαισιωθεί από ένα σύνολο ειδικών που αξιολογούν την ανάπτυξη, τα συμπτώματα, τις δυσκολίες και τα προβλήματα του παιδιού και της οικογένειάς του. Ο λόγος των ειδικών είναι διακριτός αλλά και συνθετικός των αναγκών και των προβλημάτων. Σημαντικές ειδικότητες που μετέχουν στην αξιολόγηση είναι ο παιδοψυχίατρος, ψυχολόγος, κοινωνικός λειτουργός, λογοθεραπευτής, δραματοθεραπευτής, εργοθεραπευτής, ειδικός παιδαγωγός, κλπ.

Απ΄ όλη τη διερεύνηση η οποία είναι δυνατόν να διενεργηθεί κατά την αξιολόγηση, κρίσιμα σημεία για την εργασία μας είναι :

-                η ηλικία

-                ο λόγος προσέλευσης.

-                τα περιγεννητικά αίτια

-                τοκετός, πρώτες εβδομάδες στη ζωή του βρέφους

-                βαθμός οργάνωσης των κινητικών και νευρολογικών σταδίων που έχουν προηγηθεί (χαμογέλασε, μπουσούλησε, κάθισε, περπάτησε, κλπ)

-                έλεγχος γενετικού υλικού

-                η συνολική εικόνα της ανάπτυξης που έχει προηγηθεί σε όλα τα επίπεδα της ζωής του παιδιού

-                τα προβλήματα, οι αιτίες που περιγράφονται και οι ανάγκες που οδήγησαν την οικογένεια να κατευθυνθεί στους ειδικούς.

-                Κατανόηση της καθημερινής ζωής του παιδιού, ο ρόλος των γονιών του, του περιβάλλοντός του

-                Τα ενδιαφέροντα του παιδιού, το κοινωνικό του περιβάλλον, η πρώτη ποιότητα των σχέσεών του, η ποιότητα του επικοινωνείν και συνδιαλέγειν και μέσω παιχνιδιού.

Στην κλινική αξιολόγηση ιδιαίτερη σημασία και έμφαση δίδεται :

-                στη σωματική διάπλαση, φαινοτυπικά χαρακτηριστικά

-                η ικανότητα του σχετίζεσθαι και επικοινωνείν μέσω του λόγου, της έκφρασης, του παιχινιδιού

-                η ικανότητα και το στάδιο ανάπτυξης στη χρήση του παιχνιδιού

-                οι σωματικές δεξιότητες – αδρή – λεπτή κινητικότητα, επίπεδο νευρομυικής οργάνωσης

-                οι αισθητιοκινητικές ικανότητες / αντανακλαστικά, ακοή, όραση, ακουστική αντιληπτικότητα, διάκριση οπτικών ερεθισμάτων

-                ο βαθμός ωρίμανσης των νοητικών και πνευματικών λειτουργιών (μνήμη, συγκέντρωση προσοχής, επίπεδο γνώσεων)

-                ο προσανατολισμός στο χώρο-χρόνο

-                ο βαθμός οργάνωσης του λόγου – επικοινωνίας

-                διαταραχές στην επικοινωνία-λόγο-ομιλία

-                ποιότητα της επικοινωνιακής ανταλλαγής μεταξύ παιδιού-γονέα-περιβάλλοντος

-                η ψυχοσυναισθηματική ωρίμανση σε συνδυασμό με τη σωματική και νοητική ωρίμανση

-                οι δυσκολίες αποχωρισμού

-                οι εμμονές, φοβίες, ψυχαναγκασμοί

-                οι τελετουργίες, στερεοτυπίες

-                οι δεξιότητες, τα ψυχολογικά θέματα, η εικόνα του εαυτού και των άλλων, οι επιθυμίες και τα συναισθήματα μέσω παιχνιδιού

-                ο βαθμός μεταβίβασης και επένδυσης στα άτομα, στο χώρο, στα παιχνίδια, στη διάδραση μέσω παιχνιδιού στη διάρκεια της αξιολόγησης

Κατά τη μελέτη και την αξιολόγηση των συμπτωμάτων, προβλημάτων, δυσκολιών που καταγράφηκαν από τη συγκέντρωση των πληροφοριών και του κλινικού έργου που έγινε από τους αξιολογητές στη Διεπιστημονική Ομάδα Εργασίας, σημαντικά θέματα που καταρτίζουν την οργάνωση του θεραπευτικού πλαισίου και των στόχων είναι :

-                η ηλικία / ο χρόνος, η έναρξη, η διάρκεια, η ποικιλία και η πολυπλοκότητα των συμπτωμάτων

-                ο βαθμός ωρίμανσης των υγιών πλευρών, σε συνδυασμό με τις ανώριμες πλευρές του ατόμου

-                οι ενυπάρχουσες ικανότητες, δεξιότητες, ανάγκες, συναισθήματα,

-                η προσωπικότητα του ίδιου του παιδιού, το προφίλ της οικογένειας

-                η ικανότητα λόγου – επικοινωνίας, επίπεδο διαταραχής

-                η ικανότητα του σχετίζεσθαι.και επικοινωνείν μέσω λόγου – παιχνιδιού

-                η συνολική διάγνωση σε συνάρτηση με το προτσές της ανάπτυξης

 

 

3. Παρουσίαση του Διεπιστημονικού Μοντέλου Αναπτυξιακής Εργασίας μέσω Λογο-Δραματο-θεραπείας

 

Τα άτομα που κατά κύριο λόγο επιλέγονται για να πάρουν βοήθεια μέσω του αναπτυξιακού μοντέλου, συνήθως έχουν πολλαπλές ανωριμότητες σε πολλαπλά επίπεδα ανάπτυξης.

Συνήθως δε διαθέτουν λόγο

Έχουν χαμηλές δεξιότητες επικοινωνίας και ψυχικής – συναισθηματικής οργάνωσης και συμπεριφοράς

Έχουν χαμηλές ικανότητες στο «ΠΑΙΖΕΙΝ» και στη συναλλαγή μέσω παιχνιδιού

Παρουσιάζουν δυσκολίες και άγχος αποχωρισμού

Έχουν σοβαρές ενδείξεις για εγκλεισμό και αναχαίτιση της ενέργειας σε ένα πεδίο αναπτυξιακό για διάφορους λόγους

Παρουσιάζουν έντονες εμμονές, φοβίες, ψυχαναγκασμούς αυτιστικού φάσματος.

Κατά την έναρξη της θεραπευτικής εργασίας, ο δραματοθεραπευτής συνεργάζεται στενά με τον λογοθεραπευτή ή τους άλλους ειδικούς αναλόγως των πρωτευόντων δυσκολιών, προκειμένου να πάρει πληροφορίες, ενημέρωση, επιπρόσθετες θεωρητικές και αναγκαίες πληροφορίες σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το παιδί.

Συνεργάζεται στενά με τον ΕΙΔΙΚΟ που είναι πιθανόν να παρέμβει παράλληλα με τον αναπτυξιακό θεραπευτή για θέματα που αφορούν το παιδί ή την οικογένειά του

Μελετά διεξοδικά την όλη παρουσία και δράση του παιδιού στο θεραπευτικό χώρο / περίοδος αξιολόγησης

Χαράσσει στόχους και πλαίσιο εργασίας

Πρώτιστο μέλημα του δραματοθεραπευτή και λογοθεραπευτή είναι να δημιουργήσει μια ασφαλή  θεραπευτική σχέση με το παιδί και την οικογένειά του.

Η δημιουργία της θεραπευτικής σχέσης θέτει ασφαλή θεμέλια για την ομαλή μετάβαση του παιδιού στον θεραπευτικό χώρο και στις θεραπευτικές διεργασίες που θα ακολουθήσουν.

Κατά την πρώτη φάση που πρωταρχικός στόχος είναι η σύνθεση και η ενδυνάμωση της θεραπευτικής σχέσης, ο θεραπευτής είναι δυνατόν να παίζει μέσα από διάφορους ρόλους (σαν μητρική φιγούρα, σαν συμπληρωματικό Εγώ, σαν παρατηρητής, σαν ΠΑΙΧΝΙΔΙ, κλπ).

 

Εφ΄όσον τεθούν οι βάσεις και ξεκινήσει η ένταξη του παιδιού στο θεραπευτικό χώρο και στις θεραπευτικές διεργασίες, επακολουθεί η μετακίνηση του ΠΑΙΔΙΟΥ – ΣΤΟ ΠΑΙΖΕΙΝ και η εστίαση γίνεται στο μεταβατικό – χώρο τα μεταβατικά αντικείμενα, σαν μέθοδος αναπτυξιακής, ψυχοθεραπευτικής, λογοθεραπευτικής και δημιουργικής φόρμας ανάπτυξης.

Οι οποιεσδήποτε δυσκολίες, αντιστάσεις του παιδιού, θα διευκολυνθούν και θα επιλυθούν μέσω παιχνιδιού στο οποίο εμπλέκεται μέσα από διάφορους ρόλους ο θεραπευτής.

Βασικά σημεία στα οποία δίνεται η έμφαση στη θεραπεία είναι η διαρκής παρατήρηση και κατανόηση, των ήδη υπαρχόντων αλλά και των όλων στοιχείων που εμφανίζει το παιδί στη διάρκεια της θεραπείας.

Η ψυχική του ανάπτυξη ως κεντρικό σημείο θεραπευτικού ενδιαφέροντος

Η διαρκής δημιουργική χρήση των μέσων, υλικών ή πλευρών του εαυτού που εμπλέκονται στο παιχνίδι

Η μετάλλαξη και μετακίνηση των αναγκών, δυσκολιών μέσω παιχνιδιού, κλπ.

Εφ΄όσον πρόκειται για φόρμα διευκόλυνσης του λόγου και της επικοινωνίας ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στο σημαντικό παιχνίδι, στην κίνηση, τραγούδι, ρυθμό, ζωγραφική, διήγηση απλών ιστοριών, χρήση της φωνής, ήχων, λόγου έτσι ώστε το παιδί να αρχίζει να εξερευνά τα πεδία παιχνιδιού, επικοινωνία, δημιουργικότητας αρχικά μέσα από μίμηση και στη συνέχεια μέσω δραματοποίησης, απλών πραγμάτων, πχ. Τρέχω σαν…. Πηδώ σαν…..

Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην κατανόηση απλών βασικών εννοιών ΠΟΙΟΣ-ΤΙ-ΠΟΥ κλπ. Μέσα από την εναλλαγή των ρόλων, τη συνεργασία, το κοινό παιχνίδι, την έκφραση των συναισθημάτων, η σύνδεση με την ανάπτυξη είναι αναπόφευκτη.

Για τα άτομα που έχουν αναπτυξιακές δυσκολίες στο ΑΥΤΙΣΤΙΚΟ ΦΑΣΜΑ, βασική προτεραιότητα τίθεται στη δημιουργική ικανότητα του θεραπευτή να προσεγγίσει και να επικοινωνήσει ο ίδιος με το παιδί.

Στη συνέχεια παραθέτει αισθητηριοκινητικά ερεθίσματα, κινητικές ασκήσεις, τραγούδι, συζήτηση- λόγος σύνδεση των δράσεων στην ανάπτυξη της σχέσης.

Στη συνέχεια διευκολύνει το παιδί ανάλογα με τις ανάγκες του.

Συχνά είναι δυνατόν ένα παιδί να μην είναι σε θέση να αποχωριστεί τη μητέρα του. Σε αυτή την περίπτωση η μητέρα παραμένει ως παρατηρητής.

Κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής παρέμβασης είναι δυνατόν, ο θεραπευτής να δώσει ευκαιρία στο παιδί και στους γονείς, να χρησιμοποιήσουν το θεραπευτικό χώρο προκειμένου «να παίζουν» από κοινού είτε με τη βοήθεια του θεραπευτή είτε ο θεραπευτής να κρατά το ρόλο του παρατηρητή. Επίσης ο θεραπευτής δίνει οδηγίες που σχετίζονται με την αύξηση της επικοινωνίας, συνδιαλλαγής μέσω παιχνιδιού.

Κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής εργασίας το παιδί επαναξιολογείται στην διεπιστημονική ομάδα.

Εφ’ όσον έχει επιτευχθεί η αναγκαία ωρίμανση είναι δυνατόν, να συνεχίσει ή να αλλάξει το θεραπευτικό πλαίσιο και τους θεραπευτικούς στόχους.

Βασικό σημείο για την αναπτυξιακή ωριμότητα που έχει επιτευχθεί σε ένα παιδί κρίνουμε ότι είναι η δυνατότητα ανεξαρτητοποίησης από τη στενή σχέση με τη μητέρα, η διεύρυνση των ενδιαφερόντων και των σχέσεών του με άλλη μέλη της οικογένειας (π.χ. πατέρας, αδέλφια, παππούδες, κλπ) η ωρίμανση των σημαντικών του λειτουργιών και αυτενέργειας.

Η μετάθεση των ενδιαφερόντων του προς άλλα περιβάλλοντα και νέα πρόσωπα (παιδικός σταθμός, νηπιαγωγείο, συμμαθητές) κολυμβητήριο, κούνιες, κλπ.

Η δυνατότητα συναλλαγής μέσω παιχνιδιού, η αξιοποίηση του παιχνιδιού προκειμένου να συνδιαλλαγεί, να επικοινωνήσει, να αναπτυχθεί πολύπλευρα.

 

Έτσι η Ρ. με διάγνωση διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή :

1.      στην ηλικία των 3 χρόνων ξεκίνησε, με τη δραματοθεραπεία προσαρμοσμένη δύο φορές την εβδομάδα, 1 φορά στις 15 μέρες λογοθεραπεία

2.      στην ηλικία των 4 χρόνων, 2 φορές την εβδομάδα δραματοθεραπεία, 1 φορά την εβδομάδα λογοθεραπεία

3.      στην ηλικία των 5 χρόνων 1 φορά την εβδομάδα δραματοθεραπεία εμπλουτισμένη και με ομάδα, 2 φορές την εβδομάδα λογοθεραπεία

4.      μελλοντικό πιθανό πλαίσιο : για ένα χρόνο να χρειαστεί μόνο ειδική αγωγή για την προσαρμογή της στο εκπαιδευτικό πλαίσιο. Παράλληλα η συνέχιση μιας μικρής θεραπευτικής ομάδας θα ενδυνάμωνε τις δυνατότητες προσαρμογής στο καινούργιο πλαίσιο.

Οι γονείς υποστηρίζονται σ’ όλο το χρονικό διάστημα από ψυχολόγο, με μία φορά στις 15 μέρες.

 

Θ. Επίλογος

Η κάθε ειδικότητα στη διεπιστημονική ομάδα κινείται σ’ ένα πλαίσιο κοινής φιλοσοφίας, τρόπου λειτουργίας, δεοντολογίας ανεξάρτητα από το θεωρητικό πλαίσιο της θεραπευτικής προσέγγισης. Έτσι όταν 2-3 θεραπευτές έχουν ένα κοινό περιστατικό ξέρουν ότι ο καθένας θα δώσει τον εξειδικευμένο χειρισμό του, αλλά θα έχει και τομείς που θα επικαλύπτονται. Δηλαδή ο/η δραματοθεραπευτής χρησιμοποιεί τον λόγο, την ομιλία για να επικοινωνήσει με τον/την θεραπευόμενο (η). Ξέρει πότε ο/η λογοπεδικός εστιάζει στη δομή της πρότασης, στη φωνολογία, στη γραμματική. Οπότε στην ομιλία του ο ειδικός ενισχύει αυτό το κομμάτι του λόγου. Αντίστοιχα ο/η λογοπεδικός ενισχύει τη δουλειά του/της δραματοθεραπευτή (φαντασία, έκφραση, δημιουργικότητα, ρόλοι) ενόσω δουλεύει τον συγκεκριμένο τομέα του λόγου και της ομιλίας. Η συνεχιζόμενη εκπαίδευση, η δημιουργία κοινού λόγου, η εποπτεία και οι ατομικές συνεργασίες δίνουν το πλαίσιο της καλής συνεργασίας μέσα στη διεπιστημονική ομάδα.

 

 

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Βασικά στοιχεία Ορολογίας της Παθολογίας Λόγου, Φωνής, Ομιλίας (1986),

Έκδοση Πανελλήνιος Σύλλογος Λογοπεδικών.

 

Βογινδρούκας Ι. (1999), Αυτισμός – Διαταραχή Επικοινωνίας,

Επικοινωνία, Πανελλήνιος Σύλλογος Λογοπεδικών, Τεύχος 10, σ. 26-29

 

Goleman D., (1998), H συναισθηματική νοημοσύνη, Εκδόσεις Ελληνικά

Γράμματα, Αθήνα

 

Grandin I. (1995), Διάγνωση Αυτισμός, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

 

Dolto Fr., (1999), (Mετ. Ελ. Κούκη), Η ασυνείδητη Εικόνα του Σώματος,

Εκδόσεις Εστίας Ι.Δ. Κολλάρου & Σία, Αθήνα

 

Dolto Fr., (1999), (Mετ. Ελ. Κούκη), Σεμινάριο Ψυχανάλυσης Παιδιών, Τόμοι Α, Β, Γ,

Εκδόσεις Εστίας Ι.Δ. Κολλάρου & Σία, Αθήνα

 

Eco V., (1998), Η νοημοσύνη της τέλειας γλώσσας, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα,

Αθήνα

 

Jennings S., (2005), Εισαγωγή στη Δραματοθεραπεία, Εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα

 

Jones Ph., (2003), Δραματοθεραπεία : το θέατρο ως τρόπος ζωής και θεραπείας,

Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

 

Miller C., Φραγκούλη Α., Γιαννοπούλου Σ., (1994), Θεραπευτικές προσεγγίσεις

στην παθολογία του Λόγου και της Ομιλίας, Ερευνητικά και Κλινικά Κείμενα, Επιμέλεια Ι. Τσιάντης, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα

 

Παπαγεωργίου Β., (2002), Από τη διάγνωση του αυτισμού, στην κατανόηση των

συμπτωμάτων και στην αναγνώριση αναγκών, Επικοινωνία, Πανελλήνιος Σύλλογος Λογοπεδικών, Τεύχος 14, σ. 17-26

 

Piaget J., (2001), (Μετ. Μ. Αβαριτσιώτη), Η Γλώσσα και η Σκέψη του παιδιού,

Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα

 

Rutter M., (1986), Νηπιακός Αυτισμός, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

Σακελλαρόπουλος Π., (1998), Σχέσεις Μητέρας – Παιδιού τον πρώτο χρόνο της

ζωής, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

Σκαρτσής Σ.Λ., (1996), Το Σώμα της Γλώσσας, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα,

Αθήνα

Φραγκούλη Α., (υπό δημοσίευση), Βασικές Αρχές Λογοθεραπείας, Επικοινωνία,

Πανελλήνιος Σύλλογος Λογοπεδικών, Αθήνα

Φωτεινού Α., Η συμβολή της Τέχνης στις ψυχιατρικές θεραπείες, Πανελλήνιο

Ψυχιατρικό Συνέδριο, Χανιά 15-18 Μαΐου, 2003

Winnicott D.W., (1976), Το παιχνίδι, η οικογένεια και ο εξωτερικός κόσμος,

Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα

Winnicott D.W., (1980), Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα

Winnicott D.W., (1995), (Μετ. Γ. Καλομοίρης), Συζητήσεις με τους γονείς, Εκδόσεις

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

Winnicott D.W., (2003), Διαδικασίες Ωρίμανσης και Διευκολυντικό Περιβάλλον,

Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

Free business joomla templates

wherein the then 34-year-old Jean-Claude Biver announced in the midst of the quartz era that this was a brand dedicated to mechanical watches. The announcement shook attendees at the event, in any case, https://www.replicaswatches.online https://www.replicaswatches.vip this replica Rolex Daytona Diamond is the best watch out for racecar motorists, comes the light on the references of Buzz Aldrin and Neil Armstrong own Omega Speedmasters, https://www.qualitywatch.co skwatches.com but just try several chronographs and really feel and try the pushers. When operating the Lange 1815 Chronograph you will feel the smooth yet firm click.