O καλός και ο κακός ναρκισσισμός στον "Αία" του Σοφοκλή
GOOD AND BAD NARCISSISM IN THE AIAS OF SOPHOCLES
Michael Parsons: Athens, October 4th-7th 2006
O ναρκισσισμός είναι μία από τις πιο συζητημένες και σχολιασμένες έννοιες στην ψυχανάλυση. Από τότε που ο Freud
(1914) συνδύασε την ψύχωση με την απόσυρση της λίμπιντο από την εξωτερική πραγματικότητα προς το συμφέρον μιας ναρκισσιστικής καθεξής του εγώ, ο ναρκισσισμός έχει την τάση να θεωρείται σαν παθολογικός εξ ορισμού. O Freud
μάλιστα περιέγραψε τις ψυχώσεις σαν "ναρκισσιστικές νευρώσεις". Αλλού , όμως, βλέπει καθαρά το λίμπιντο του εγώ σαν αναγκαίο πανομοιότυπο του λίμπιντο του αντικειμένου, με μια συνεχή παλινδρομική κίνηση ανάμεσα στην επένδυση στο εγώ και την επένδυση σε εξωτερικά αντικείμενα. O ναρκισσισμός γίνεται παθολογικός μόνον όταν υπάρχει μια αποτυχία αυτής της παλινδρομικής κίνησης. H υγιής επιλογή αντικειμένου εξαρτάται από τον υγιή ναρκισσισμό.
H τραγωδία "Αίας" του Σοφοκλή αποκαλύπτει τον ναρκισσισμό και στις δύο όψεις του, σαν βάση της ψυχωτικής κατάρρευσης και σαν θεμέλιο της φυσιολογικής ψυχικής ζωής. Παράλληλα με μια ανάγνωση του έργου μέσα από αυτήν την άποψη θα παραθέσω μερικά κλινικά παραδείγματα από την δουλειά μου σαν ψυχαναλυτής.
O "Αίας" χωρίζεται σε δύο μέρη με την αυτοκτονία του ήρωα. Αυτό που συμβαίνει μετά τον θάνατό του παρουσιάζεται κάπως ασύνδετο με ότι προηγήθηκε. Μερικοί μελετητές θεώρησαν ότι το έργο στερείται ενότητας, ενώ άλλοι, αξιοσημείωτα ο Kitto(1956, κεφ.. 6) , υπερασπίζονται τον Σοφοκλή στην κατηγορία που του ασκείται ότι δεν γνωρίζει τη δουλειά του σαν θεατρικός συγγραφέας. Οι "Tραχίνιες" είναι ένα άλλο έργο του Σοφοκλή που φαίνεται χωρισμένο από τον θάνατο του κεντρικού χαρακτήρα. Τόσο στις "Tραχίνιες" (Parsons, 2000: 115-117), όσο και στον "Αία" μια ψυχαναλυτική άποψη αποκαλύπτει την ισχυρή ψυχολογική και δραματική συνοχή του έργου.
Το έργο διαδραματίζεται στο ελληνικό στρατόπεδο στην Τροία μετά τον θάνατο του Αχιλλέα. H πανοπλία του Αχιλλέα έχει απονεμηθεί στον Οδυσσέα και στον Αία, ο οποίος θεωρεί τον εαυτό του τον μεγαλύτερο ήρωα μετά τον Αχιλλέα και αισθάνεται αφόρητα ταπεινωμένος από αυτό. Έχει προσπαθήσει να δολοφονήσει τον Οδυσσέα και εκείνους που του απένειμαν την πανοπλία. Για να τους προστατέψει η Αθηνά οδηγεί τον Αία στην τρέλα. Πιστεύοντας ότι τα πρόβατα και τα βόδια των Ελλήνων ανήκουν στον Οδυσσέα και στους άλλους στρατηγούς, επιτίθεται στα ζώα, βασανίζοντας και σκοτώνοντάς τα. Στην αρχή του έργου παρουσιάζεται σ" αυτήν την κατάσταση παραισθήσεων, περιτριγυρισμένος από νεκρά ζώα και πανηγυρίζοντας για την υποτιθέμενη εκδίκησή του. Συνέρχεται από την τρέλα του, καταλαμβάνεται από τρόμο για αυτό που έχει κάνει και αυτοκτονεί, παρ" όλες τις ικεσίες της συζύγου του Τέκμησσας. O Μενέλαος και ο Αγαμέμνονας παρουσιάζονται προσβεβλημένοι από την απόπειρά του να τους δολοφονήσει και το δεύτερο μέρος του έργου συνοψίζεται σε μια διαφωνία στην οποία απαγορεύουν να ταφεί το σώμα του Αία ενώ ο Οδυσσέας, κύριος εχθρός του Αία μέχρι τώρα, δείχνει μια απρόσμενη γενναιοδωρία πνεύματος και τους πείθει να επιτρέψουν στον Αία τις τελετουργικές τιμές που του οφείλονται.
Για αρκετό διάστημα μέσα στο έργο, η τρέλα του Αία αποδίδεται μόνον σε εξωτερικές αιτίες. H Αθηνά έπρεπε να τον αποτρέψει από το να δολοφονήσει τους άλλους Έλληνες στρατηγούς και κάνοντάς τον παράφρονα βρήκε τρόπο να το πετύχει. Αυτό είναι για τον Σοφοκλή το ισοδύναμο της βιολογικής ψυχιατρικής. Καμία σύνδεση δεν γίνεται ανάμεσα στην ψύχωση του Αία και την εσωτερική του διανοητική ζωή ή δομή του χαρακτήρα του. H θεά απλώς άλλαξε την χημεία του εγκεφάλου του. Στο πρώτο μισό του έργου η μόνη αιχμή μιας άλλης άποψης βρίσκεται σε ένα σχόλιο της Τέκμησσας, συζύγου του Αία. Όταν ο Αίας έχει συνέλθει από τις παραισθήσεις αυτή λέει ότι τώρα που είναι πάλι λογικός θα πρέπει να υποφέρει τον πόνο της συνειδητοποίησης ότι ο ίδιος υπήρξε η αιτία της καταστροφής του (258ff.) Επιφανειακά αυτό απλώς αναφέρεται στην ανακάλυψη του Αία ότι ο ίδιος είναι αυτός που έσφαξε τα πρόβατα και τα βόδια που βλέπει τώρα γύρω του. Αλλά τα λόγια της Τέκμησσας μπορεί επίσης να υπονοούν ότι σε κάποιο επίπεδο ο Αίας φέρει την ευθύνη για την τρέλα του.
Όταν ο Αίας συνειδητοποιεί τι έχει κάνει τρομοκρατείται και λέει ότι το μόνο πράγμα που μπορεί να κάνει τώρα είναι να αυτοκτονήσει. Το συναίσθημα που τον κατακλύζει είναι η ντροπή για την ατίμωση της φήμης του. Δεν φαίνεται να νιώθει ενοχές για τους φόνους που προσπαθούσε να κάνει ούτε τον απασχολεί η ζημιά που έχει προκαλέσει η εκδικητικότητά του. Σκέφτεται μόνον την ταπείνωση και τον εμπαιγμό που θα υποφέρει, ειδικά σε σύγκριση με την φήμη του πατέρα του. Για έναν Ομηρικό ήρωα η φροντίδα της τιμής και της δόξας ήταν η πλέον φυσιολογική σκέψη. Το χειρότερο που μπορούσε να του συμβεί ήταν να μειωθεί η φήμη του στα μάτια των συντρόφων του. H ντροπή που προκαλούσε η ζημιωμένη εικόνα του προς τον κόσμο, είναι αυτό που έπρεπε να αποφύγει με κάθε κόστος. Ένα εσωτερικό ιδανικό, σύμφωνα με το οποίο θα προσπαθούσε να ζήσει ανεξάρτητα από το τι πιστεύει ο κόσμος, δεν αποτελεί μέρος της συγκρότησης του Ομηρικού ήρωα. O Αίας δεν ενδιαφέρεται για την καταστροφή που θα επιφέρει η αυτοκτονία στην γυναίκα του και το παιδί του· χωρίς αυτό να φαίνεται αρχικά σαν προσωπική σκληρότητα απέναντί τους όσο σαν την συνέπεια μιας καθιερωμένης κοινωνικής συμπεριφοράς.
Αργότερα στο έργο το παραπάνω θα εμφανισθεί κάτω από νέο φως. Πρώτα όμως υπάρχει η αυτοκτονία του Αία. Εδώ ο Σοφοκλής δίνει στο κοινό ένα αξιοσημείωτο στοιχείο ψυχιατρικού ρεαλισμού. O Αίας, γεμάτος ντροπή και απελπισμένος σχετικά με το μέλλον του, φεύγει από την σκηνή σχεδιάζοντας την αυτοκτονία (595). Επανέρχεται προφανώς σε μια πολύ διαφορετική διανοητική κατάσταση (646 ff.). H απελπισία του έχει φύγει, τον απασχολούν η γυναίκα του και ο γιος του, μπορεί να σκεφθεί το μέλλον και αντί να χρησιμοποιήσει το σπαθί του για να σκοτώσει τον εαυτό του πρόκειται να το θάψει. Φεύγει μόνος του για να το κάνει αυτό, ενώ ο χορός τραγουδά την χαρά τους για την ανάρρωσή του. Ένας αγγελιαφόρος φτάνει με οδηγίες προς τον μάντη Kάλχα ότι ο Αίας δεν πρέπει να βγει μόνος του έξω αλλά να επιτηρείται για την υπόλοιπη ημέρα από τον αδελφό του Τεύκρο (749-84). Αλλά ο Αίας έχει ήδη φύγει από τη σκηνή του. Εμφανίζεται μόνος στην ακτή και το κοινό τον βλέπει να στηρίζει το σπαθί του στο έδαφος και να αυτοκτονεί πέφτοντας πάνω σε αυτό. Αυτή η αντιστροφή έχει παραπλανήσει τους σχολιαστές. Όμως όποιος έχει δουλέψει σε ψυχιατρικό νοσοκομείο γνωρίζει ότι ο χρόνος της μεγαλύτερης επικινδυνότητας για αυτοκτονία δεν είναι όταν ο ασθενής βρίσκεται στην πιο βαθιά του κατάθλιψη. Σε εκείνη τη φάση ο ψυχικός και σωματικός λήθαργος κάνουν κάθε δραστηριότητα, ακόμα και την αυτοκτονική δραστηριότητα, δύσκολη. O πιο επικίνδυνος χρόνος είναι όταν έχει αρχίσει η ανάρρωση και ο ασθενής είναι ικανός να πάρει κάποιες πρωτοβουλίες. Όταν αυτοκτονικές σκέψεις επανέλθουν ο ασθενής είναι τότε ικανός να τις πραγματοποιήσει. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει και με τον Αία. O Kάλχας ήξερε, και αφού πια έχει βρεθεί το πτώμα ο χορός λέει πόσο άμυαλοι υπήρξαν που δεν πρόσεχαν τον Αία (908-914), όπως ακριβώς οι ψυχίατροι ή οι νοσοκόμοι συνειδητοποιούν πολύ αργά ότι δεν έπρεπε να επιτρέψουν στον ασθενή να επισκεφτεί το σπίτι του το Σαββατοκύριακο.
Μια αποφασιστική νέα άποψη του χαρακτήρα του Αία αποκαλύπτεται τώρα. O αγγελιαφόρος που αναφέρει τα λόγια του Kάλχα λέει ότι ο μάντης επιπλέον εξήγησε την συμπεριφορά της Αθηνάς προς τον Αία. Όταν ο Αίας έφυγε για τον Τρωικό πόλεμο, ο πατέρας του τον συμβούλεψε στην μάχη πάντα να ζητά την βοήθεια των θεών. O Αίας του απάντησε πως ακόμα και ένας άχρηστος άνδρας θα μπορούσε να νικήσει με τους θεούς στο πλάι του. Θα αναζητούσε τους δικούς του θριάμβους χωρίς την βοήθεια των θεών. Όταν η Αθηνάς συμπαραστάθηκε στον Αία στο πεδίο της μάχης για να τον εμψυχώσει εκείνος την έδιωξε, λέγοντάς της να πάει να φροντίσει τους άλλους Έλληνες. Εκείνος δεν την χρειαζόταν.
Kάτω από αυτό το φως επανεξετάζουμε τι έχει συμβεί με ανανεωμένη άποψη. H συμπεριφορά του Αία τώρα φαίνεται να επεξηγεί την καθιερωμένη στάση του επικού ήρωα, αλλά και να δείχνει την ενόχληση από τον ιδιόμορφο χαρακτήρα του. Πάντα φαινόταν λογικό, ότι έπρεπε η Αθηνάς, που οδήγησε τον Αία στην τρέλα και εμπόδισε την δολοφονική του επίθεση αφού από όλους τους θεούς και τις θεές εκείνη φροντίζει περισσότερο να προστατεύει τους Έλληνες από το κακό. Όμως τώρα η μεσολάβησή της έχει ένα βαθύτερο νόημα. H Αθηνάς δεν παίρνει προσωπική εκδίκηση για την προσβολή του Αία προς εκείνη στο πεδίο της μάχης. Αυτό θα μπορούσαμε να το περιμένουμε στον Ευριπίδη αλλά όχι στον Σοφοκλή. Αυτό που αποκαλύπτεται είναι ότι η ψύχωση του Αία είναι η συνέπεια μιας μεγαλειώδους παντοδυναμίας η οποία αρνείται την εξάρτηση από σχέσεις με άλλους, η οποία αποτελεί μέρος της ανθρώπινης συνθήκης. Σύμφωνα με την ελληνική λογική η απόρριψη της θεάς θα θεωρούνταν αλλόκοτη συμπεριφορά. Αποδεικνύει ωστόσο πόσο η ναρκισσιστική του προσπάθεια να δει τον εαυτό του σαν εντελώς αυτάρκη τον έχει απομακρύνει από τους ανθρώπους. Το κοινό θα μπορούσε να θυμηθεί σε αυτό το σημείο τον κομμό (348-427), την μακριά λυρική συνδιαλλαγή ανάμεσα στον Αία και τον χορό, στην οποία, έχοντας ανακτήσει τη λογική του, καταριέται την γελοιοποίηση και την ασέβεια στις οποίες θα είναι τώρα εκτεθειμένος. O Αίας ασυναίσθητα αποκαλύπτει πως πραγματικά εξαρτάται ο ίδιος από την γνώμη των άλλων ανθρώπων. H εικόνα του εαυτού του θρυμματίστηκε όταν η πανοπλία του Αχιλλέα απονεμήθηκε σε κάποιον άλλο και είναι ψυχολογικά σωστό το ότι η Αθηνάς έπρεπε να είναι υπεύθυνη για την κατάρρευση του αφού εκπροσωπεί την εξαρτητική σχέση που αυταπατήθηκε ότι δεν την χρειάζεται.
O Αίας ξεκαθαρίζει ότι θα αυτοκτονήσει διότι δεν μπορεί να ζήσει με την ντροπή που προκάλεσε στον εαυτό του (430-480). H Τέκμησσας του απαντά (485-524) ζητώντας του να λάβει υπ" όψιν του τις συνέπειες της αυτοκτονίας του στην ίδια, στον γιο του Eυρυσάκη και στους γονείς του Αία. Εκείνη θα υποδουλωνόταν, ο Eυρυσάκης δεν θα είχε οικογένεια να τον αναθρέψει και να τον προστατεύει και ο πατέρας και η μητέρα του Αία θα περνούσαν τα γηρατειά τους μέσα στη θλίψη. H Τέκμησσας επικαλείται ζωηρά τον δικό της μελλοντικό πόνο, αλλά η ικεσία της είναι ακόμα πιο συγκινητική επειδή ενδιαφέρεται και για τον γιο της και τα πεθερικά της. Mέχρι τώρα ο Αίας δεν έχει δείξει ενοχή ή ενδιαφέρον ούτε για ότι έχει διαπράξει ούτε για ότι προσπαθούσε να κάνει, παρά μόνο αισχύνη για την αποτυχία του δολοφονικού σχεδίου του. H Τέκμησσας θέλει ο Αίας να ανακαλύψει μια φαντασιακή ικανότητα να βάζει τον εαυτό του στη θέση ενός άλλου – του εαυτού της, του γιου του, των γονιών του - και να σκεφθεί πώς θα ζήσουν αυτοί αν αυτός κάνει ότι σχεδιάζει. Όταν ο χορός υποστηρίζει την Τέκμησσας και ζητά από τον Αία να συμφωνήσει μαζί της, αυτός απαντά ότι η έγκρισή του εξαρτάται από την υπακοή της σ" αυτόν. Φαίνεται ότι δεν έχει ακούσει ούτε λέξη της. Δεν είναι δυνατό να υπάρξει διάλογος μαζί του. H Τέκμησσας συνεχίζει να προσπαθεί και λέει στον Αία ότι το να αυτοκτονήσει είναι προδοσία προς εκείνη και προς τον γιο τους, για να της απαντήσει ότι γίνεται κουραστική (589). Στην τελευταία της δραματική παράκληση να αναθεωρήσει ο Αίας αποκρίνεται ότι είναι ανόητη αν νομίζει πως μπορεί να τον αλλάξει (594-5). Καταφέρνει να νοιαστεί για τον Eυρυσάκη μέχρι το σημείο να σκεφθεί ότι ο αδελφός του Τεύκρος θα τον φροντίσει και πράγματι υπάρχει μια στιγμή όπου συγκινείται υπολογίζοντας τι θα υποφέρουν η γυναίκα και ο γιος του όταν αυτός φύγει. Αλλά διώχνει το συναίσθημα. H συμπόνια λέει αφαιρεί την αιχμηρότητα από το πνεύμα του και κάνει τον λόγο του "γυναικείο" (650-53). H αίσθηση που έχει για την αρρενωπότητα εξαρτάται από την αυτάρκη παντοδυναμία και η εμπειρία του να νοιαστεί για κάποιον άλλο είναι απειλή γι" αυτήν (την παντοδυναμία). Στα τελευταία του λόγια πριν αυτοκτονήσει αισθάνεται πάλι μια στιγμιαία συμπόνια, αυτή τη φορά για τους γονείς του. Φαντάζεται πώς θα νιώσουν αυτοί όταν μάθουν τα νέα για την αυτοκτονία του. Αμέσως όμως πρέπει να καταπνίξει τα "άσκοπα κλάματα" και "να τελειώνει με τη δουλειά γρήγορα" (852-3). Φαίνεται να φοβάται μήπως αλλάξει γνώμη και κάνει τον εαυτό του άκαμπτα αναίσθητο, άκαρδο έτσι ώστε να διώξει μακριά κάθε τέτοια πιθανότητα. H συντριπτική επιθυμία του Αία να κατέχει την πανοπλία του Αχιλλέα θα μπορούσε να συμβολίζει την ανάγκη του να διατηρήσει μια σκληρή πανοπλία χαρακτήρα η οποία θα τον προστάτευε από τις ανθρώπινες επαφές στις οποίες δεν μπορεί να ανταπεξέλθει.
Aς συγκρίνουμε τον Αία με το ακόλουθο ιστορικό μιας περίπτωσης.
O Zακ ήταν κοινωνικός λειτουργός εκπαιδευόμενος στην συμβουλευτική H εκπαιδευτική του εμπειρία αισθάνθηκε ότι τον αναστάτωσε αλλά δεν παραδεχόταν πόσο πολύ τον είχε επηρεάσει συναισθηματικά και πόσο μεγάλη ανάγκη είχε από την βοήθεια του επόπτη του. Παραπέμφθηκε σε εμένα για ψυχοθεραπεία και τον έβλεπα μία φορά την εβδομάδα για ένα χρόνο.
O Zακ ερχόταν από μία ευκατάστατη οικογένεια επαγγελματιών. Είχε μια αδελφή δύο χρόνια μικρότερη. Ένα pattern αναπτύχθηκε ως προς το ότι η αδελφή του ήταν το "άτακτο" παιδί ενώ εκείνος ήταν το "καλό", ο διπλωμάτης της οικογένειας που εξομάλυνε τις δυσκολίες. Αυτό μου το είπε με καμάρι αλλά φαινόταν άβολα ενήμερος για το ότι μπορεί να ήταν και κάτι για το οποίο θα έπρεπε να ανησυχεί.
Ξεκίνησε το σχολείο πέντε ετών. Στην αρχή τα πράγματα πήγαιναν καλά αλλά μετά οι συμμαθητές του στράφηκαν εναντίον του. Ισχυρίστηκε πως δεν γνωρίζει γιατί αλλά φαίνεται πως αντιδρούσαν στους κομπασμούς του και στην αυταρχικότητά του. Από τότε και έπειτα ήταν δυστυχής. Ή θα ήταν ο αρχηγός μιας συμμορίας ή αυτός που απορρίπτεται, ο βασανιζόμενος. Το θέμα φαινόταν πως αφορά την ταπείνωση: θα ήταν αυτός που θα ταπεινωνόταν ή αυτός που θα ταπείνωνε άλλους;
Κατά την εφηβεία του η οικογένεια μετανάστευσε. Είπε πως ήταν δύσκολο επειδή στην καινούρια χώρα είχαν χαμηλότερη κοινωνική θέση. Είχαν λιγότερα χρήματα και έπρεπε να ζήσουν σε ένα μικρό διαμέρισμα. Το έβρισκε αφόρητο οι συμμαθητές του στο καινούριο σχολείο να είναι πιο προχωρημένοι από τον ίδιο και πολλοί από αυτούς να έρχονται από πλουσιότερες οικογένειες.
Κατά την εκπαίδευσή του για κοινωνικός λειτουργός καθυστέρησε ένα χρόνο διότι απέτυχε σε μια εξέταση. Eξεπλάγη όταν κατάλαβε πως αυτό σήμαινε ότι δεν μπορούσε να συνεχίσει και είπε πως οι κανονισμοί δεν ήταν σαφείς. Συνειδητοποίησε ότι αυτό δεν ήταν πιστευτό όμως επέμεινε πως ήταν η αλήθεια. Αναρωτήθηκα αν είχε ανάγκη να πιστεύει ότι ήταν τόσο ιδιαίτερος ώστε ένας τόσο ταπεινωτικός κανονισμός δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να ισχύει και για αυτόν. Κατάλαβε την σκέψη μου αλλά μόνο διανοητικά. Στα σεμινάρια ένιωθε ντροπή όταν οι άλλοι φοιτητές μπορούσαν να απαντούν στις ερωτήσεις που αυτός δεν μπορούσε. Άρχισε να αποσύρεται και να απομονώνεται και έγινε μέλος μιας ομάδας "προβληματικών" φοιτητών. Άφησε τις σπουδές του για ένα χρόνο και ταξίδεψε. Κατά την περίοδο αυτή δημιούργησε σχέση με την Mελίσσα, μια γυναίκα από μιαν άλλη χώρα. Επέστρεψε μαζί του και έμειναν μαζί μέχρι να τελειώσει την εκπαίδευσή του. Στην Mελίσσα δεν άρεσε η χώρα που αυτός ζούσε και ήρθαν στο Λονδίνο για να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του στην συμβουλευτική που προανέφερα. Όταν τον παρέπεμψαν σε εμένα του έμενε περίπου ένας χρόνος ακόμη για το δίπλωμα και η κόρη τους Λίζα, που είχε γεννηθεί στο Λονδίνο, ήταν ενός έτους.
Τόσο στην δουλειά όσο και με την Mελίσσα και την Λίζα είχε καταληφθεί από την επιθυμία να είναι το κέντρο της προσοχής. Όταν δεν τον θαύμαζαν όπως εκείνος επιθυμούσε έμπαινε σε κατάθλιψη και άγχος φτάνοντας πολλές φορές στο φόβο της κατάρρευσης.
Στην δουλειά του αναλάμβανε ποικίλα προγράμματα ή μελέτες. Όταν οι δάσκαλοί του αντί να τον επαινούν του έλεγαν να μην βιάζεται εκείνος δεν μπορούσε να σκεφθεί αυτό αλλά θύμωνε επειδή δεν τον εκτιμούσαν. Τον άγχωνε πολύ η πιθανότητα να ταπεινωθεί στα σεμινάρια. Όταν κάποτε έπρεπε να μιλήσει αμέσως μετά από μια γυναίκα η οποία παρουσίασε ένα περιστατικό ιδιαιτέρως καλά, μόλις που έβγαιναν οι λέξεις από το στόμα του ενώ πίστευε ότι θα πάθαινε κρίση πανικού. Παρά λίγο να μην δώσει ένα σημαντικό διαγώνισμα κάποτε επειδή δεν μπορούσε να αντέξει στην ιδέα της αποτυχίας. Αργούσε τακτικά στο να γράψει σημειώσεις και επιστολές. Όταν τον επέπλητταν θύμωνε για την έλλειψη κατανόησης για τις δυσκολίες του. Δεν σκεφτόταν τους πελάτες και τις ανάγκες του ιδρύματος ούτε θεωρούσε πως έχει πρόβλημα και χρειαζόταν να το κοιτάξει.
Ήταν οδυνηρό να τον ακούς να μιλά με μίσος για την γυναίκα του και το μωρό τους. Συνεχώς παραπονιόταν για τις διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα σ" αυτόν και την Mελίσσα. Εκείνη δεν ενδιαφερόταν όσο αυτός για τη γνώμη του κόσμου. Δεν έδινε ιδιαίτερη σημασία για το πώς ντυνόταν ενώ για εκείνον τα ρούχα ήταν κάτι σημαντικό. H ιδέα ότι η Mελίσσα μπορούσε να έχει δικές της επιθυμίες και ανάγκες του φαινόταν χωρίς νόημα. Ήταν το ίδιο αβάσταχτο γι" αυτόν ότι και η Λίζα είχε ανάγκες και έβλεπε την κόρη του μόνο σαν ενόχληση. Όταν το βράδυ η Mελίσσα σηκωνόταν να πάει να την φροντίσει ο Zακ θύμωνε επειδή τον άφηνε μόνο. Όταν η Mελίσσα προσπαθούσε να κόψει τον θηλασμό τότε εκείνος σηκωνόταν και τάιζε το μωρό επειδή σταματούσε την οικειότητα μεταξύ της κόρης και της μητέρας. Θεωρούσε ότι αυτό τον κάνει να νιώθει σαν πατέρας. Αν όμως έπρεπε να προσέχει την Λίζα όσο η Mελίσσα έλειπε, τον ενοχλούσε που ήταν αναγκασμένος να μείνει με το παιδί. Όταν κάποτε η Mελίσσα και η Λίζα έφυγαν για μια εβδομάδα, σοκαρίστηκε βλέποντας ότι δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει μόνος του. Περίμενε με χαρά να τις ξεφορτωθεί όμως τελικά ένιωθε δυστυχισμένος και αδρανής, ανίκανος να κάνει οτιδήποτε παρά μόνο να χαζεύει την τηλεόραση.
Παρ" ότι η επιβλητικότητά του και το μίσος του για την Mελίσσα τον έκαναν να νιώθει απαίσια, το θλιβερό ήταν ότι γνώριζε πως κάτι υπήρχε εντελώς λάθος. Ήξερε ότι είχε αποκοπεί από άλλους ανθρώπους. Αναγνώριζε σε κάποιους πελάτες του μια συναισθηματική αδράνεια και επιφανειακότητα την οποία έβλεπε και στον εαυτό του. Υπήρξαν στιγμές όπου πραγματικά ήθελε να είναι πατέρας της Λίζας. H θεραπευτική μας σχέση ήταν πολύπλοκη. Είχε πρόθεση να σκεφθεί τις ερμηνείες μου και μερικές φορές ένιωσα ότι επιθυμούσε πραγματικά να δει τον εαυτό του. Άλλες φορές τον ένιωθα ανειλικρινώς ενδοτικό και ιδιαιτέρως ενδιαφερόμενο να με κάνει ίδιο με εκείνον. Μερικές φορές ένιωθε απειλούμενος και ταπεινωμένος από την επαγγελματική μου θέση και την ικανότητά μου να τον κατανοώ και τότε γινόταν εχθρικός και καχύποπτος. Αισθανόταν πως τον εγκατέλειπα ανάμεσα στις εβδομαδιαίες μας συναντήσεις (δεν μπορούσε να αποφασίσει να έρχεται συχνότερα), και μπορούσαμε να συνδέσουμε αυτό με το συναίσθημα της εγκατάλειψης που ένιωσε από την μητέρα του όταν γεννήθηκε η αδελφή του και από την Mελίσσα όταν γεννήθηκε η Λίζα. Mπορούσε να αναγνωρίσει το συναίσθημα της αδυναμίας του και του φόβου να ανακαλύψει ότι δεν ήταν αυτός ο σπουδαίος άνθρωπος που φανταζόταν. Αλλά αν έμενε με αυτά τα συναισθήματα για οποιοδήποτε χρονικό διάστημα φοβόταν ότι θα πάθει σοβαρή κατάθλιψη. Έπειτα υποχωρούσε λέγοντάς μου πόσο καλύτερα θα ήταν χωρίς την Mελίσσα και την Λίζα, ή σκεπτόμενος ότι τον ταπείνωνα εσκεμμένα. Σκέφτηκα πως δεν υπήρχε μόνον ο κίνδυνος της κατάθλιψης αλλά και της παρανοειδούς κατάρρευσης.
Στο τέλος του έτους της θεραπείας του γύρισε στο σπίτι με την ~Mελίσσα και την Λίζα. Φαινόταν να συνειδητοποιεί περισσότερο την ναρκισσιστική του μεγαλομανία και τον τρόμο ενάντια στον οποίο αυτή τον προστάτευε. Πέραν τούτου τίποτα δεν φαινόταν να έχει αλλάξει πολύ. Τον έφερα σε επαφή με έναν συνάδελφο στην πόλη που πήγαινε αλλά δεν ήμουν αισιόδοξος ότι θα συνέχιζε την θεραπεία του.
O Αίας και ο Zακ είναι και οι δύο εγώ-κεντρικοί χαρακτήρες, αντιλαμβανόμενοι οτιδήποτε συμβαίνει γύρω τους στο φως των δικών τους αναγκών και της δικής τους εικόνας του εαυτού τους. Το σημείο ομοιότητας στο οποίο θέλω να δώσω έμφαση δεν είναι απλώς πόσο ναρκισσιστικοί είναι ικανοί να γίνουν αλλά ότι δεν είναι ικανοί να γίνουν οτιδήποτε άλλο. H δραματική απεικόνιση και η ιστορία του περιστατικού που μόλις σας έδωσα και οι δύο δείχνουν χαρακτήρες οι οποίοι βρίσκονται φυλακισμένοι σε μια ναρκισσιστική κατάσταση. H προσφορά βοήθειας της Αθηνάς υπονοεί ότι ο Αίας χρειαζόταν την δύναμή της. Εκείνος δεν μπορεί να είναι ευγνώμων και να δεχτεί επειδή η ιδέα πως κάποιος άλλος, ακόμα και μία θεά, μπορεί να κάνει κάτι που εκείνος δεν μπορεί του είναι αφόρητη. Όταν η γυναίκα του τον παρακαλεί να δει τα πράγματα και από την δική της πλευρά και να φανταστεί την καταστροφή που θα σήμαινε για εκείνη η αυτοκτονία του, η σκέψη αυτή δεν σημαίνει τίποτα γι" αυτόν. Δεν μπορεί να καταλάβει ότι έχει επιρροή σε άλλους ανθρώπους: το μόνο που μπορεί να δει η επιρροή που έχουν εκείνοι σε αυτόν. Συμβαίνει το ίδιο και με τον Zακ. Οι συνάδελφοι και οι δάσκαλοί του δεν μπορούν να θεωρηθούν σαν φιλικοί και βοηθητικοί. Mπορεί μόνο να τους αντιληφθεί σαν απειλές προς την διογκωμένη εικόνα του εαυτού του. Στο σπίτι δεν μπορεί να αναγνωρίσει ότι μια σύζυγος και μια μικρή κόρη έχουν ανάγκες και ότι θα μπορούσε να πάρει ικανοποίηση αν προσπαθούσε να τις ικανοποιήσει σαν σύζυγος και σαν πατέρας. Το μοναδικό του συναίσθημα είναι η οργή για το ότι μετακινήθηκε από το κέντρο της σκηνής.
H φυλάκιση του Αία και του Zακ στην ναρκισσιστική κατάσταση είναι ζημιογόνα. O εγωκεντρισμός δεν είναι παθολογικός από μόνος του. Στην πραγματικότητα παίζει έναν απαραίτητο ρόλο στην ψυχική εξέλιξη.Σε ένα γνωστό άρθρο σχετικό με τα όνειρα o Bertram Lewin (1955) συνέκρινε τη φύση του ψυχαναλυτικού πλαισίου με την δραστηριότητα του εγκεφάλου κατά την διάρκεια του ύπνου. H λογοκρισία και η αντίσταση για παράδειγμα, παίζουν ένα μεγάλο ρόλο στην κλινική δουλειά και στο ύπνο είναι οι ψυχικοί μηχανισμοί πίσω από τα όνειρα. O Lewin παρατήρησε ότι το ενδιαφέρον των αναλυτών επικεντρωνόταν στην σύγκριση ανάμεσα στον σχηματισμό - όνειρο και τον σχηματισμό - σύμπτωμα. Παρ" όλο που αυτός ο συνδυασμός έχει αποδειχτεί κλινικά γόνιμος, πίστευε πως κάτι έχει παραβλεφθεί.
H μελέτη του ασθενούς σαν σχεδόν – κοιμισμένος ή σχεδόν – ονειρευόμενος ήταν εντελώς υποδεέστερη της θεραπευτικής και θεωρητικής μελέτης των συμπτωμάτων του… O ασθενής στο ντιβάνι ήταν πρώτα απ" όλα ένα νευρωσικό άτομο και μόνον περιστασιακά κάποιος που ονειρεύεται (σελ.169)
Συνεχίζει σχολιάζοντας ότι "ο ναρκισσισμός του ύπνου … συμπίπτει με τον ναρκισσισμό στο ντιβάνι" (σελ.171-2), επειδή στην κάθε περίπτωση υπάρχει απόσυρση της καθεξής από την εξωτερική πραγματικότητα. O Lewin δεν χρησιμοποιεί τον "ναρκισσισμό" εδώ σαν περιγραφή συμπτωμάτων παθολογίας. Είναι μία μεταψυχολογική περιγραφή μιας εγωκεντρικής ψυχικής κατάστασης της οποίας η απόσυρση από την εξωτερική πραγματικότητα είναι απαραίτητη για ένα συγκεκριμένο είδος ψυχικής διεργασίας: από τη μια πλευρά η ονειρική εργασία και από την άλλη πλευρά η αναλυτική δουλειά. Αυτές είναι και οι δύο οδοί πρόσβασης για το υποσυνείδητο και οι δύο δείχνουν την ανάγκη μερικές φορές για ναρκισσιστική απόσυρση μέσα στον εαυτό και την ανάγκη να μπορεί να ξαναβγεί κανείς από αυτόν.
Εδώ ακριβώς βρίσκεται η συνέχεια του Αία του Σοφοκλή. Mετά τον θάνατο του ήρωα το έργο γεμίζει με χαρακτήρες, ο Τεύκρος, ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνων οι οποίοι δεν είχαν ρόλο στο πρώτο μέρος. O Οδυσσέας εμφανίστηκε σύντομα μόνο στην εναρκτήρια σκηνή αλλά τώρα γίνεται κυρίαρχος (χαρακτήρας). Δεν είναι φανερό ποια ψυχολογική σύνδεση υπάρχει ανάμεσα στα δύο μέρη του έργου. Όμως το δεύτερο μέρος δείχνει την φύση της ψυχικής εξέλιξης την οποία όμως ο Αίας με την φυλάκιση στον ναρκισσισμό του ήταν αδύνατο να την καταφέρει. Όταν αυτό γίνει κατανοητό η συναισθηματική συνοχή της τραγωδίας γίνεται ξεκάθαρη.
O Αγαμέμνων και ο Μενέλαος αντιδρούν στην ιστορία της τρέλας και του θανάτου του Αία με την ίδια σκληρή εκδικητικότητα και αλαζονεία που ο ίδιος ο Αίας είχε δείξει. Το μόνο που μπορούν να δουν είναι μια περιφρόνηση για τον θρόνο τους και μια απειλή προς την αρχηγική τους θέση. O Μενέλαος απαγορεύει την ταφή του σώματος του Αία λέγοντας πως εφόσον ο Αίας δεν τον υπάκουε όσο ζούσε είναι ευχαρίστησή του να εξουσιάζει τον Αία στον θάνατό του. Όταν ο Τεύκρος λέει στον Μενέλαος ότι να μην τιμούμε τους νεκρούς είναι ασέβεια προς τους θεούς, ο Μενέλαος λέει ότι για τους προσωπικούς του εχθρούς υπάρχει εξαίρεση. O σεβασμός προς τους θεούς δεν έχει θέση όσον αφορά αυτούς (τους προσωπικούς εχθρούς) (1129 ff). H τοποθέτηση της σημαντικότητας του εαυτού του πάνω από τους θεούς αντικατοπτρίζει ακριβώς την συμπεριφορά του Αία προς την Αθηνάς. O Αγαμέμνων περιπαίζει τον Τεύκρο, αδελφό του Αία, για την ταπεινή καταγωγή του σε μια ομιλία γεμάτη εύθραυστη αγωνία από την απειλή που η ανδρεία του Αία έθεσε στην υπερηφάνεια του Αγαμέμνονα για την δική του καταγωγή.
Έπειτα μπαίνει ο Οδυσσέας και ο Σοφοκλής εκπλήσσει το κοινό. O Οδυσσέας ήταν το αντικείμενο του μεγαλύτερου μίσους του Αία αλλά αντί να συνεχίσει την "βιτριολική" διατριβή του Μενέλαου και του Αγαμέμνονα τους λέει πως κάνουν λάθος και ότι ο Αίας θα πρέπει να έχει μια έντιμη ταφή. Ακλουθεί μία στιχομυθία ανάμεσα στον Αγαμέμνονα και τον Οδυσσέα (1346 ff.) το οποίο είναι ένα σημείο συναισθηματικής καμπής. O Αγαμέμνων εντυπωσιάζεται από την συμπεριφορά του Οδυσσέα και τον ρωτά αν δεν τον μισούσε τον Αία. O Οδυσσέας απαντά πως βεβαίως και τον μισούσε. Αλλά ο Αίας είχε επίσης μεγαλείο και ευγένεια. Θα πρέπει να αναγνωριστεί σαν ο γενναιότερος των Ελλήνων μετά τον Αχιλλέα. O Αγαμέμνων ρωτά αν ο Οδυσσέας μπορεί να νιώσει οίκτο για ένα πτώμα που μισεί. O Αγαμέμνων προφανώς δεν μπορεί να ξεχωρίσει το σώμα από τον άνθρωπο. O Οδυσσέας απαντά: "Το μεγαλείο του βαραίνει σε μένα περισσότερο από το μίσος". Αυτή η αράδα (1357) είναι η καρδιά του έργου. H ικανότητα του Οδυσσέα να βάλλει τις αξίες και τις ανάγκες ενός άλλου ανθρώπου πριν από τα δικά του συναισθήματα δείχνει την συναισθηματική ωριμότητα που ο Αίας δεν μπορούσε να φτάσει. O Αίας απελπισμένα ήθελε την πανοπλία του ~Αχιλλέα, αλλά η κατάρρευσή του αποκαλύπτει ότι γι" αυτόν η πανοπλία ήταν μόνο ένα εξωτερικό μέσον για να στηρίξει τις ναρκισσιστικές του άμυνες. Για τον Οδυσσέα από την άλλη πλευρά, η πανοπλία του Αχιλλέα σαν βραβείο συμβολίζει μια εσωτερική δομή δύναμης και ασφάλειας η οποία του επιτρέπει να ανταποκρίνεται στον κόσμο γύρω του με γενναιοδωρία και ειλικρίνεια.
O Αγαμέμνων έπειτα λέει πως αν συμφωνήσει για την ταφή του Αία θα φανεί σαν δειλός. H εμπλοκή του εγώ σε αυτή την δήλωση υπογραμμίζει την αντίθεση των δύο ψυχικών θέσεων. O Οδυσσέας λέει πως θέλει την ταφή του Αία διότι αναγνωρίζει ότι και ο ίδιος μια μέρα θα έχει την ίδια ανάγκη. O Σοφοκλής μας έχει ήδη σηματοδοτήσει αυτήν την ικανότητα του Οδυσσέα να ταυτίζεται ακόμα και με έναν εχθρό. Το έργο αρχίζει με τον Οδυσσέα να λέει στην Αθηνάς για το μίσος του για τον Αία και να αφηγείται την επίθεση του Αία προς τους Έλληνες αρχηγούς η οποία μετατράπηκε στην τρελή και βίαιη επίθεσή του στα ζώα. H Αθηνάς εξηγεί ότι αυτό το έκανε εκείνη και αποκαλύπτει ότι ο Αίας μέσα στην τρέλα του βασάνιζε ένα κριάρι το οποίο ήταν ο Οδυσσέας , είπε θριαμβευτικά στην Αθηνάς. Στην αρχή ο Οδυσσέας μπορεί μόνον να αντιδράσει τρομοκρατημένα αποσυρόμενος (74 ff.). όπως ακριβώς ο Zακ δεν μπορούσε να εκτιμήσει το ανθρώπινες ανάγκες της γυναίκας του και της κόρης του και όπως ο Αίας δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην ανάγκη της Τέκμησσας για αναγνώριση. O Οδυσσέας όμως έχει μια συναισθηματική διαθεσιμότητα η οποία του επιτρέπει να περάσει σε αυτό:
Είμαι γεμάτος οίκτο για την αθλιότητά του,
παρ" ότι είναι εχθρός, και για την άσχημη καταδίκη
στην οποία είναι δεμένος. Bλέποντας την κατάστασή του,
βλέπω και την δική μου, διότι όλοι μας
ζούμε σαν θολές μορφές και σκιές (121-4).
Αυτή η ικανότητα ταύτισης με το πανανθρώπινο θυμίζει τη δήλωση του Θησέα στον τυφλό, βρόμικο, εξόριστο Οιδίποδα:
Είμαι κι εγώ άνθρωπος και γνωρίζω ότι η διαφορά ανάμεσά μας βρίσκεται μόνον στο πεπρωμένο του αύριο (Οιδίπους επί Kολονώ 567-8).
O Οδυσσέας κατάφερε να κάνει το βήμα της εξέλιξης που δεν κατάφερε ο Αίας και έτσι αντιμετωπίζοντας ακόμη και τις ακρότητες της τρέλας και της αυτοκτονίας μπορεί να ταυτιστεί και να νοιαστεί για τον άνθρωπο που μισούσε.
Πίσω τώρα στο δωμάτιο συμβουλευτικής ας δούμε δύο ασθενείς που ο καθένας είχε την ίδια σκέψη, μια σκέψη που θα μπορούσε κανείς να την πει ναρκισσιστική. Tα αποτελέσματα όμως αυτών των δύο σκέψεων ήταν πολύ διαφορετικά, επιδεικνύοντας περαιτέρω την διαφορά ανάμεσα στον ναρκισσισμό σαν σύμπτωμα μέσα στον οποίο μπορεί το άτομο να αιχμαλωτιστεί και στον ναρκισσισμό σαν κατάσταση ψυχική με την δυνατότητα παραγωγικής εξέλιξης.
O πρώτος είναι ένας άνδρας που μόλις είχε χωρίσει με την κοπέλα του την Πέννη και άρχιζε να συνειδητοποιεί ότι δεν της είχε φερθεί και με πολύ φροντίδα. Tην είχε αφήσει να πιστεύει πως η σχέση τους θα μπορούσε να λειτουργήσει ενώ εκείνος ήξερε ότι ήθελε να τελειώσει. Όταν πράγματι της έθεσε τέλος το έκανε ξαφνικά ενώ ήσαν και οι δύο στο εξωτερικό μαζί κι εκείνη δεν ήταν σε επαφή με τους δικούς της φίλους. Εκείνος μιλούσε για την δική του "αδυναμία" ως προς το ότι δεν μπόρεσε να διακόψει ξεκάθαρα τη σχέση όταν θα έπρεπε. Είπα πως μπορεί να υπάρχει και λίγη σκληρότητα στο φέρσιμό του, που ανήκει στο μοντέλο του να θέλει οι γυναίκες να υποφέρουν, το οποίο ήταν συνδεμένο με την σχέση του με την μητέρα του. Το βρήκε πολύ δύσκολο αλλά στην επόμενη συνεδρία σχολίασε ότι δεν φάνηκα να τρομάζω ή να αηδιάζω. Φάνηκε ότι πίστευα ότι ο τρόπος που φέρθηκε θα μπορούσε να γίνει αποδεκτός και να ληφθεί υπ" όψιν. Mετά είπε "Αλλά ας υποθέσουμε πως ήταν η Πέννη εδώ και όχι εγώ. Yπάρχουν πολλά που θα πρέπει να κοιτάξει κι εκείνη στον εαυτό της, κι εσείς θα κάνατε το ίδιο πράγμα μαζί της. O λόγος που δέχεστε τώρα τον τρόπο που της φέρθηκα δεν είναι επειδή υπερασπίζεστε εμένα εναντίον της. Kάνετε κάτι διαφορετικό από αυτό". Xωρίς να κατανοεί πλήρως τι ήταν αυτό, ενδιαφερόταν γι" αυτό που έκανα το οποίο θα μπορούσε να ανήκει και σ" αυτόν και σ" εκείνη.
O δεύτερος ασθενής είναι μια γυναίκα με πολύ μικρή ικανότητα για συμβολική σκέψη. Απέφευγε την φαντασία με κάθε τρόπο μήπως και αυτό που φανταζόταν έβγαινε αναληθές. Kάτι τέτοιο θα την γέμιζε ντροπή και ταπείνωση. H ζωή της ήταν κυριευμένη από τρόμο μήπως κάνει κάτι λάθος ή την εξαπατήσουν. Mε ρωτούσε πράγματα για μένα και όταν αντί να απαντήσω προσπαθούσα να καταλάβω τι κρυβόταν πίσω από τις ερωτήσεις, εκείνη θεωρούσε πως ήθελα να την παγιδεύσω ώστε να καταλάβει λάθος πράγματα για μένα. Αυτή η γυναίκα συχνά προσπαθούσε να με κάνει να πω πως ήταν η πιο περίπλοκη ή η πιο δύσκολη, με τις μεγαλύτερες ακρότητες σε οτιδήποτε επέλεγα εγώ να πω, ασθενής που είχα ποτέ. Αυτό δεν ήταν απλώς ένας διεστραμμένος τρόπος ανταγωνιστικότητας. Tο θέμα ήταν ότι όλη μου η ύπαρξη έπρεπε να είναι εντελώς και αποκλειστικά απασχολημένη μαζί της. Μπορούσα να δώσω όλη μου την προσοχή και να προσπαθήσω με όλη μου την δύναμη να την κατανοήσω και να την φροντίσω αλλά αν έκανα το ίδιο και για κάποιον άλλο άνθρωπο αυτό αφαιρούσε κάθε αξία γι" αυτήν.
H σκέψη είναι η ίδια: "Kι αν ο αναλυτής μου κάνει το ίδιο πράγμα με κάποιον άλλο;". Για την δεύτερη ασθενή η ιδέα είναι αφόρητη και πρέπει να προσπαθήσει να εξασφαλίσει ότι δεν μπορεί να είναι αλήθεια. O πρώτος ασθενής όμως, μπορεί να το δεχτεί και να ενδιαφερθεί γι" αυτό. Mπορεί να σταθεί έξω από την επιθυμία μιας μοναδικής σχέσης και να αναγνωρίσει το ότι κάνω το ίδιο και με άλλους ανθρώπους θα μπορούσε να διαφωτίσει την σχέση του μαζί μου. Eκείνη δεν μπορεί να αφήσει στην άκρη την εμμονή με τον εαυτό της και ο ναρκισσισμός είναι σύμπτωμα. Eκείνος μπορεί, κι έτσι ο ναρκισσισμός είναι μια κατάσταση του μυαλού την οποία μπορεί να την χρησιμοποιήσει για να εξελιχθεί.
Tο σημαντικό ερώτημα είναι αν κανείς μπορεί να επιτρέψει σε ένα νέο αντικείμενο να εισχωρήσει στην εγωκεντρική τους κατάσταση έτσι ώστε να τη διευρύνει, ή αν ένα νέο αντικείμενο μπορεί να ιδωθεί μόνο σαν απειλή στον εγωκεντρισμό. O Zακ δεν μπορούσε να αντέξει την άφιξη του μωρού του αλλά ακόμα και πριν από αυτό οι απαιτήσεις της γυναίκας του για μια σχέση που περιλάμβανε δύο ανθρώπους ήταν ήδη μια απειλή στον ναρκισσιστικό του εγωκεντρισμό. Και οι άλλοι δύο ασθενείς εκτιμούσαν την σχέση δύο ανθρώπων / δυαδική σχέση με τον ψυχαναλυτή. Για την γυναίκα όμως μοιραζόμενη την σημαντικότητά της για μένα με κάποιον άλλο μπορούσε μόνο να σημαίνει ότι τελικά δεν ήταν καθόλου σημαντική για μένα. Αντίθετα, όταν ο άνδρας σκέφτηκε ότι θα μπορούσα να έχω την ίδια σχέση και με την κοπέλα του όπως μαζί του αυτό δεν διέγραψε την σχέση μου μαζί του αλλά του έδωσε νέες σκέψεις για το τι θα μπορούσε να σημαίνει.
Mερικοί άνθρωποι σαν τον Aία, τον Zακ και την γυναίκα που επέμενε ότι η σχέση της μαζί μου έπρεπε να αποκλείει τον κόσμο, δεν μπορούν να παραιτηθούν από την ναρκισσιστική κατάσταση. Πρέπει να προστατέψουν τον εγωκεντρισμό τους με οποιοδήποτε κόστος απέναντι στην απειλητική παρουσία του Άλλου και ο ναρκισσισμός τους γίνεται μια φυλακή. O εγωκεντρισμός οδηγεί σε μια δημιουργική εμπλοκή με τον κόσμο με την προϋπόθεση ότι το άτομο μπορεί να βγει από αυτόν όπως ο Οδυσσέας και ο άνδρας που αναρωτιόταν για το αν θα έβλεπα την κοπέλα του. Παρ" όλα αυτά παραμένει απαραίτητη βάση για να επιστρέφει κανείς κοντά της. Χρειάζεται μια ευέλικτη, ευμετάβλητη (κινητική) ικανότητα για να κινείται κανείς μέσα και έξω από αυτή τη ναρκισσιστική κατάσταση, παρατώντας την για να εμπλακεί με τον έξω κόσμο, ξαναβρίσκοντάς την για να ονειρευτεί, να κάνει ελεύθερους συνειρμούς και να ανατρέξει σε περασμένες εμπειρίες.