Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΠΕΝΘΕΑ & ΤΗΣ ΑΓΑΥΗΣ ΣΤΙΣ ΒΑΚΧΕΣ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ & ΣΤΗΝ ΚΛΙΝΙΚΗ
Ψυχαναλυτική κατανόηση της διαστροφής μέσα από κλινικό υλικό
Κώστας Εμμανουηλίδης
Αφορμή για αυτήν την εισήγηση υπήρξε η δυσκολία που είχε η ανάλυση του ασθενούς που θα σας παρουσιάσω και η κινητικότητα που εμφανίστηκε στην εργασία μαζί του, όταν μετά από μια παράσταση των "Βακχών" μου έγινε προσιτή η πρόταση που διέκρινα στο κείμενο του Ευριπίδη. Θα παρακάμψω την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και θα επικεντρώσω το ενδιαφέρον σας σε μια αναζήτηση της ασυνείδητης φαντασίωσης που υπόκειται της σεξουαλικής διαστροφής με άξονα το κείμενο του Ευριπίδη. Τέλος θα παραθέσω κλινικό υλικό με έμφαση στο τραύμα και την βίωσή του στην μεταβίβαση.
Η ασυνείδητη φαντασίωση στην διαστροφή, ο Πενθέας στις Βάκχες
Δυο κατευθύνσεις κυρίως έχει πάρει η ψυχαναλυτική σκέψη για την κατανόηση της σεξουαλικότητας και των αποκλίσεών της. Η πρώτη βασίζεται στην θεωρία των ενορμήσεων όπως διατυπώθηκε αρχικά από τον Freud (1905, 1919, 1927, 1938) και τους συνεχιστές του έργου του και από την άλλη οι θεωρίες των σχέσεων με το αντικείμενο με τους διάφορους εκπροσώπους τους. Η θεωρία για τις ενορμήσεις στηρίζεται βασικά στην φαντασίωση γύρω από το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Η ασυνείδητη επιθυμία και το άγχος γύρω από την επιθυμία, στην θετική του και την αρνητική του εκδοχή συνιστούν ένα σύνολο με πολλές παραλλαγές στα πλαίσια του οποίου οι διαστροφές εκτιμώνται πως καλύπτουν το αρνητικό οιδιπόδειο.
Στα πλαίσια των θεωριών για την σχέση με το αντικείμενο, η ορμή θεωρείται πως λειτουργεί ως άμυνα (πχ. σεξουαλικοποίηση) απέναντι σε μια επώδυνη σχέση που βιώθηκε στην παιδική ηλικία και όπου η φαντασίωση γύρω από αυτήν, της έχει δώσει τρομακτικές διαστάσεις για τον ψυχισμό του βρέφους. Η αναζήτηση αυτής της φαντασίωσης στην μεταβίβαση μπορεί να συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του ασθενούς μας. ( Glasser, M. 1986. Glover, E.1933. Khan, M. 1977. McDougal, J. 1995, Stoller, RJ. (1975).
Με αυτό το σκεφτικό πρόσφατα η O Eshel (2005) προτείνει σαν οργανωτική φαντασίωση όχι τον Οιδίποδα, αλλά τον Πενθέα, έναν άλλο τραγικό γιο - ήρωα της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας. Σας θυμίζω συνοπτικά πως σύμφωνα με τον Ευριπίδη στις "Βάκχες" ο Πενθέας, Βασιλιάς της Θήβας, αρνείται να δεχθεί τον νέο θεό Διόνυσο και τις βακχείες με τις οποίες τον λατρεύουν οι γυναίκες, που στην διάρκειά τους καταλαμβάνονται από τον θεό, γίνονται μαινάδες και προβαίνουν σε όργια και ωμοφαγία. Κάποια στιγμή όμως αποφασίζει να τις παρακολουθήσει, ντύνεται γυναίκα και μπαίνει ανάμεσά τους. Αυτές τον αντιλαμβάνονται, του επιτίθενται και με πρώτη την ίδια του την μητέρα Αγαύη τον κατασπαράζουν σαν να είναι κάποιο ζώο, κάτι συνηθισμένο κατά την διάρκεια των βακχείων (Dodds 1960).
Η σχέση λοιπόν που αναδεικνύεται εδώ είναι η σχέση μητέρας - τέκνου σε μια τρομακτική κατάσταση καταστροφής. Η μητέρα σε μια κατάσταση θα έλεγε κανείς τρέλας, κομματιάζει το παιδί της νομίζοντας πως είναι λιοντάρι. Εκείνο που εδώ υπονοείτε είναι η φαντασίωση του υποκειμένου για απειλή από την μητέρα του, που φτάνει το όριο της διάλυσης.
Σημειώνω πως προσεγγίζω το κείμενο των "Βακχών" έχοντας στο μυαλό μου τον αναλυόμενό μου και καμιά πρόθεση να ψυχαναλύσω είτε την τραγωδία είτε τον δημιουργό της. Έτσι επιλέγω μια σειρά δεδομένων που σχετίζονται με το θέμα και μόνο.
Το ζητούμενο είναι πια είναι η ασυνείδητη επιθυμία του υποκείμενου και πως εμπλέκεται με την εμπειρία της πρωταρχικής αυτής σχέσης. Στις "Βάκχες" του Ευριπίδη ποια είναι η επιθυμία του Πενθέα;
α. Να αποτρέψει την επικράτηση της νέας θρησκείας του θεού Διόνυσου; "Πεν: καινούργια κακά στην πόλη έπεσαν /οι γυναίκες μας …σε πυκνόσκια / τρέχουνε όρη, τον καινουργιοφερμένο θεό,/ Διόνυσο, όποιος κι αν είναι, να τιμήσουν με χορούς. /… (Β. 216-45)
β. Να κατέχει αυτός τις γυναίκες αντί να τις επιβάλλεται και να τις χρησιμοποιεί ο θεός; "Πεν: Βρείτε τον γυναικόμορφο τον ξένο, που άρρωστα / κουβάλησε καινούργια στις γυναίκες και τα κρεβάτια μας λερώνει /…. στο σώμα δεν είσαι άσχημος ξένε, / για τις γυναίκες. Γι’ αυτό στη Θήβα άλλωστε βρίσκεσαι. / …την Αφροδίτη με την ομορφιά σου κυνηγάς. (Β: 353-460)
γ. Να είναι σαν τις γυναίκες, για να έχει αυτός το θεό Διόνυσο; Όταν του προτείνει ο Διόνυσος αν θέλει να φέρει τις γυναίκες πίσω στην πόλη αρνείται: Διον: Θα ήθελες τότε τη σύναξή τους στα βουνά να δεις; / Πεν: Και βέβαια. Ζύγια πολλά χρυσάφι γι’ αυτό θα πλήρωνα. / Διον: Και πως τέτοιος μεγάλος σ’ έπιασε έρωτας; (Β: 811-13) Εν συνεχεία όταν πλέον έχει ντυθεί με γυναικεία ρούχα βλέπει διαφορετικά τον κόσμο και καμαρώνει για την γυναικεία του εμφάνιση: " Πεν: Πως σου φαίνομαι λοιπόν; Τι στάση έχω πάρει / της Ινώς ή της Αγαύης της μητέρας μου; /…σείοντας το σώμα μου, την μπούκλα από την θέση της την μετακίνησα. / για φρόντισέ με, εμπρός. Πάνω σου κρέμομαι στ’ αλήθεια." (Β: 804-813, 930-931)
Μέσα από το κείμενο της τραγωδίας βρίσκει λοιπόν κανείς σημεία που μπορούν να υποστηρίξουν και τις τρεις αυτές υποθέσεις. Μάλιστα όλες μπορούν να στηριχθούν πάνω στην οιδιπόδεια προβληματική. Οι δυο πρώτες στο θετικό οιδιπόδειο (ανταγωνισμός με τον ανώτερο – μεγαλύτερο, θεό – πατέρα, με στόχο την διεκδίκηση των γυναικών) και η τρίτη στο ανάστροφο οιδιπόδειο (παθητική στάση απέναντι στον ανώτερο θεό πατέρα, αφού δεν μπορεί να τον ανταγωνιστεί).
Με κριτήριο όμως την εσωτερίκευση μιας τραυματικής πρωταρχικής σχέσης οι θεωρητικοί δείχνουν ενδιαφέρον για την οργάνωση του ψυχισμού γύρω από αυτήν την σχέση, με την ανάπτυξη του παθολογικού ναρκισσισμού, την δημιουργία ενός ψευδούς εαυτού που χρησιμοποιεί την ερωτική επιθυμία, και την ανάπτυξη αμυνών με βάση την σχάση και την ανάγκη για εκδίκηση και θρίαμβο επί της τραυματικής σχέσης. (Stoller 1975)
Ας προσέξουμε λοιπόν με διαφορετικό τρόπο το υλικό μας. Τώρα έχει άλλη σημασία η αλαζονεία - "ύβρη", του Πενθέα προς το θεό Διόνυσο. Αποτελεί μέρος ενός οργανωμένου ναρκισσιστικού οπλοστασίου (Έχει τυραννική στάση προς όλους, πχ. φυλακίζει αμέσως όποιον κάνει κάτι που δεν το εγκρίνει. Δεν ακούει αλλά ειρωνεύεται τους γέροντες και το χορό. Μπαίνει στην σκηνή θεωρώντας πως το πρόβλημα της πόλης είναι οι γυναίκες και αργότερα τις κατηγορεί πως από αυτές παθαίνουν τόσα πολλά. Β:785-786). Επίσης στο κείμενο προαναγγέλλεται ουσιαστικά το επερχόμενο τραγικό τέλος του ήρωα ("Κάδ: Βλέπεις τον άθλιο θάνατο του Ακταίωνα / που ωμόφαγες σκύλες, εκείνες που ο ίδιος τις ανέθρεψε / τον κομμάτιασαν, επειδή περηφανεύτηκε / πως στο κυνήγι ανώτερος από την Άρτεμη ήταν" Β. 337- 40). Υπάρχει μια επανάληψη του τραύματος σε αυτόν που έχει αλαζονεία (ο Ακταίωνας ήταν εξάδελφός του). Προσέχουμε πως η αλαζονεία είχε εκφραστεί εναντίον γυναικείας θεότητας. Σχολιάζεται επίσης πως το όνομά του περιέχει ήδη το θάνατό του (Τειρ: κοίτα μη φέρει στο σπιτικό σου πένθος ο Πενθέας! Β: 368). Σημειώνουμε την σεξουαλικοποίηση που κάνει ο Πενθέας στις θρησκευτικές τελετές (ο θεός είναι γυναικόμορφος και ψεύτης και ενδιαφέρεται για γυναίκες, μόνο σεξουαλικά όργια κάνουν στις βακχείες κτλ), παρά την διευκρίνιση από τους γέροντες πως η σωφροσύνη είναι εσωτερικό χαρακτηριστικό και ακολουθεί την γυναίκα σε ότι και αν συμμετέχει. Τέλος ο Πενθέας αρνείται αυτό που υποτίθεται ότι προσπαθεί να καταφέρει, δηλ., να γυρίσουν οι γυναίκες σπίτια τους, όταν του το προτείνει ο Διόνυσος. Αντιθέτως αποδέχεται να πάει ο ίδιος στο βουνό με τις γυναίκες. Η γυναικεία μεταμφίεση του προκαλεί ευχαρίστηση, σαν να εκπληρώνεται κάποια ασυνείδητη επιθυμία του να πλησιάσει – ταυτιστεί(;) με την μητέρα, αλλά και να συναντήσει - βιώσει το πρωταρχικό τραύμα; (Winnicott 1974)
Η πρόταση δηλαδή εδώ είναι πως η αλαζονεία του Πενθέα που τον οδηγεί σε ύβρη κατά του θεού Διόνυσου, αμφισβήτηση και ασέβεια προς τους γεροντότερους (τον παππού του Κάδμο και τον μάντη Τειρεσία), σε τυραννική εφαρμογή της εξουσίας του, εξευτελισμό και σεξουαλικοποίηση των θρησκευτικών τελετών και τέλος η παρενδυσία του, αποτελούν μέρος της ναρκισσιστικής του οργάνωσης απέναντι σε μια τραυματική, μέχρι τον αφανισμό του, πρωταρχική σχέση με την μητέρα.
Στην κλινική
(Το κλινικό υλικό παραλείπεται για λόγους εχεμύθειας.)
Συζήτηση
Όπως φαίνεται και στην συνεδρία που παρέθεσα υπάρχουν τα στοιχεία που συνθέτουν την διαστροφική μεταβίβαση (Etchegoyen, H. 1991). Υπάρχει σεξουλικοποίηση της σχέσης, σταθερή αμφισβήτηση του αναλυτή μαζί με εξιδανίκευση και διανοητικοποίηση. Επίσης βλέπουμε τον διχασμό του Εγώ, τη στειρότητα στη ζωή και στη σχέση.
Στη συνεδρία φαίνεται η αντίρρησή του προς το αντικείμενο, την οποία πλέον επεξεργάζεται διανοητικά μόνος του και σταδιακά οδηγείται στο να παραδεχτεί την δική του επιθετικότητα και καταστροφικότητα. Στους συνειρμούς του όμως έρχεται αυτό που θα πρέπει να είναι η τραυματική φαντασίωση. Το αντικείμενο, που είναι ένας περιέκτης (εδώ το πλοίο) έχει κάτι (την προπέλα) που διαμελίζει (εδώ τον νεαρό ανιψιό με τον οποίο καταλαβαίνουμε την ταύτισή του). Αναλογικά η αδελφή (γυναικείο πρόσωπο) τον εξουθενώνει αφήνοντας τον μόνο στην διαχείριση του ατυχήματος, ενώ το ανδρικό αντικείμενο τον χρησιμοποιεί για δική του ικανοποίηση (ο γαμπρός τον χρησιμοποιεί για να πάρει αυτός την τεράστια αποζημίωση).
Έχουμε σε λίγες γραμμές το τραύμα και την άμυνά του. Το πρωταρχικό αντικείμενο έχει κάτι καταστροφικό για το μικρό νήπιο (η μάνα του δεν τον ήθελε όταν τον συνέλαβε και προσπαθούσε να τον "ρίξει", όταν ήταν νήπιο του έλεγε πως δεν τον ήθελε και τον βασάνιζε για τις απλές καθημερινές του ανάγκες πχ. πλύσιμο, αλλά φαίνεται υπήρχε κάποια μορφή ικανοποίησής της σε αυτό –ακούγεται σαν να ήταν ο φαλλός της ανάμεσα στα πόδια της όταν τον έπλενε).
Το ναυτικό ατύχημα βιώνεται από τον κ. Α σαν επανάληψη του τραύματος και κάτι ανάλογο βιώνει και στην μεταβίβαση. Αφενός θεωρεί τον αναλυτή πως θα τον τρελάνει που τον αφήνει μόνο να επιλέξει σεξουαλικό προσανατολισμό και από την άλλη θεωρεί πως τον χρησιμοποιεί μόνο για να ικανοποιείται ο αναλυτής (του παίρνει τα λεφτά, τον επιθυμεί ερωτικά) και δεν του δίνει και εκείνου αυτό που θέλει δηλ. μια "πίπα"!), κάτι που βεβαίως αν γίνει θα οδηγήσει σε καταστροφή της σχέσης και εξευτελισμό του αντικειμένου.
Από την αρχή. Η φαντασίωση του αφανισμού από το πρωταρχικό αντικείμενο σε συνδυασμό με την έντονη διέγερση δημιουργεί μια σύμπλοκη εικόνα όπου το υποκείμενο υπό το κράτος του έντονου άγχους διάλυσης καταφεύγει στην διαστροφική σύνθεση της πραγματικότητας με την ελπίδα να διασωθεί αρχικά και να εκδικηθεί αφετέρου το αντικείμενο. Στη συνεδρία ο κ. Α αποδέχεται την ερμηνεία και προχωρά στην μεταβίβαση φέρνοντας το θέμα της σεξουαλικοποίησης της σχέσης σε αναφορά με φόβο του αντικειμένου. Ακούγεται σαν να έχει εμβαθύνει μέσα του, αλλά μπορεί να έχει απλά "φορέσει" τα λόγια και τη σκέψη του αναλυτή. Άλλωστε δεν βιώνει τρόμο στη συνεδρία. Και με αυτό τον τρόπο όμως επιβεβαιώνεται η ερμηνεία αλλά ταυτόχρονα ακυρώνεται. Μόνο αν ζήσει στην μεταβίβαση αυτό τον τρόμο μπορεί να γίνει αληθινή αλλαγή. Ο Winnicott (1975) μας προτείνει να σκεφτούμε πως ο αφανισμός έχει συμβεί στην ψυχική ζωή του βρέφους, αλλά δεν ήταν δυνατόν να καταγραφεί ως εμπειρία, λόγω της ανωριμότητας της ηλικίας που συνέβη.
Ο Πενθέας έχει δημιουργήσει μια ναρκισσιστική οργάνωση με την οποία κυριαρχεί στο περιβάλλον του και έχει την ικανοποίηση της εκδίκησης για το αρχέγονο τραύμα του. Ένα τραύμα που αφορά την ασυνείδητη σχέση με την μητέρα που φαίνεται φέρει μέσα της το θάνατο του παιδιού της. Εκείνη τον ονόμασε Πενθέα και όταν βρέθηκε στην κατάσταση κρίσης ενεργοποιήθηκε το μίσος της με το γνωστό αποτέλεσμα. Αντίθετα η μητέρα του Οιδίποδα, για να κάνουμε την αντιπαραβολή των ηρώων, είχε επιθυμήσει τον γιο της, αλλά στην κρίσιμη στιγμή δεν μπόρεσε να κάνει αρκετά για να τον σώσει από τον θυμό του άνδρα της, όταν της δόθηκε όμως η ευκαιρία τον πήρε πάλι πίσω. Στην περίπτωση του κ. Α η μητέρα του, κατά παράβαση της τοπικής παράδοσης, του είχε δώσει όνομα από την δική της γενιά διότι είχε πεθάνει ένας αδελφός της, και επιπλέον είχε δύσκολο τοκετό στον γιο της, ώστε όλοι νόμιζαν πως ήταν νεκρός. Μπορούμε δηλ., να σκεφτούμε πως από μέσα της έβλεπε ένα νεκρό, στο πρόσωπο του γιου της.
Από τον Ευριπίδη λοιπόν μας έρχεται μια πρόταση για την κατανόηση ορισμένων ασθενών με διαστροφή που αφορά, με σημερινούς όρους, την ασυνείδητη φαντασίωσης καταστροφής του βρέφους από την μητέρα του και η σεξουαλικοποίηση μαζί με την εκδικητικότητα έρχεται ως άμυνα που βοηθά το υποκείμενο να επιβιώσει αυτής της καταστροφής, αλλά ταυτόχρονα διατηρεί και το τραύμα. Επίσης τίθεται υπό αμφισβήτηση αν επαρκεί η αναφορά μόνο στο αρνητικό Οιδιπόδειο για την κατανόηση τόσο πρώιμων διαταραχών.
Βιβλιογραφία
Ευριπίδου, Βάκχαι. Μετ. Θαν. Γεωργιάδης. Εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες 2001
Dodds, ER.(1960). Euripides Bacchae with introduction and commentary. Oxford: The Clarendon Press.
Etchegoyen, H. (1991). The fundamentals of Psychoanalytic technique. Karnac Books.
Freud, S. (1905). Three essays on the theory of sexuality. SE: 7, 125-245.
Freud, S. (1919). A child is being beaten. SE:17, 177-204.
Freud, S. (1927). Fetishism. SE: 21, 149-57.
Freud, S. (1938). Splitting of the ego in the process of defence. SE: 23, 273-78.
Eshel, O. (2005). Pentheus rather than Oedipus: On perversion, survival and analytic ‘presencing’. Int. J. Psychoanalysis 86: 1071-97.
Glasser, M (1986). Indentification & its vicissitudes as observed in the perversions. Int. J. Psychoanalysis. 67: 9-16.
Glover, E. (1933). The relation of perversion formation to the development of reality sense. Int. J. Psychoanalysis 14: 486-503.
Khan, MMR. (1977). Alienation in perversion. London: Hogarth.
McDougal, J. (1995). The many faces of eros. Free Assosiation Books.
Stoller, RJ. (1975). PerversionPantheon books: The erotic form of hatred. Karnac Books.
Winnicott, DW. (1974). The fear of Breakdown. Int. Rev. Psych/sis, 1974 1: 103-107